Mikołaj Łoziński, Stramer

Tarnowscy Żydzi w obliczu wojny

Jestem wierną fanką talentu i twórczości Mikołaja Łozińskiego, odkąd przeczytałam jego debiut, Reisefieber. Zaskoczyła mnie wtedy dojrzałość autora. Potem była piękna, ciepła, napisana z zawadiackim humorem Książka. Wreszcie nadszedł czas na opublikowanego w 2019 roku Stramera.

Historia rodziny w trudnych czasach

Stramerowie to rodzina tarnowskich Żydów – Natan i Rywka wychowują razem sześcioro dzieci. Najstarsza córka Rena jest lokalną pięknością, Rudek autorytetem dla braci i studentem filologii klasycznej, Hesio i Salek zaczynają działać w partii, ale to młodszy brat zostaje za to niespodziewanie aresztowany. Najmłodsi – Wela i Nusek – trzymają się jeszcze matczynej spódnicy i obserwują wraz z nią dorastające rodzeństwo. W tle dzieje się wielka historia – Polska odzyskuje niepodległość, rozpoczynają się działania partii komunistycznej, świat się radykalizuje. Zbliża się i wybucha II wojna światowa.

Rodzina

To, co urzeka w książce Stramera, to klasyczność jego prozy. Nie ma tu żadnych eksperymentów formalnych, jest za to ogrom badawczej pracy, by odpowiednio przedstawić przedwojenny Tarnów, jest sporo postaci historycznych (Piłsudski, Tetmajer, Przybyszewski). Realia przedwojennego życia pokazane są naprawdę bardzo dobrze, ale mimo nadchodzących mrocznych czasów i wojennej zawieruchy w prozie Łozińskiego po raz kolejny najważniejsza jest rodzina, a konkretnie – postać matki. To właśnie Rywka jest ukrytą osią całego mechanizmu Stramerów, to jej marzenia, troski, obserwacje są tu najcenniejsze i najważniejsze. Ona jest silną kobietą, która znosi nieudane interesy swojego męża oraz nawroty depresji, która wspiera swoje dzieci i troskliwie się nimi opiekuje, która odkłada swoje marzenia i plany na później, poświęcając się rodzinie. Wypuszcza swoje dzieci z rodzinnego gniazda, z matczynym niepokojem obserwując ich lot, w miarę możliwości starając się wspierać i chronić. Niestety, przed tym, co miało nastąpić, nikogo nie mogła uchronić.

Moja ocena: 7/10

Książka wzrusza, a ostatni rozdział u niejednego wywoła łezkę w oku. Jednak odłożyłam Stramera dziwnie pokrzepiona – to książka ciepła, spokojna, a wojenna zawierucha w niej nie dominuje, choć wisi nad bohaterami ciemną chmurą. Zdecydowanie warto przeczytać.

 

Mikołaj Łoziński, Stramer

Wydawnictwo Literackie

Kraków 2019

Liczba stron: 440

ISBN: 978-83-08-06946-2

Gatunek: powieść historyczna

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

Tarnów Jews in the face of war

I have been a faithful fan of Mikołaj Łoziński's talent and work since I read his debut, Reisefieber. I was surprised by the maturity of the young author. Then there was a beautiful, warm Book, written with cheeky humor. Finally, it's time for Stramer published in 2019.

Family history in difficult times

The Stramers are a family of Tarnów Jews - Natan and Rywka raise six children together. Rena, the oldest daughter, is a local beauty, Rudek is an authority for the brothers and a student of classical philology, Hesio and Salek start working for the communist party, but the younger brother is unexpectedly arrested for it. The youngest - Wela and Nusek - still hold on to their mother's skirt and watch their growing siblings with her. The gruesome history is happening in the background - Poland regains its independence, the activities of the communist party begin, the world is becoming radicalized. World War II is approaching and breaks out.

Family

What captivates in Stramer is the classicism of its prose. There are no formal experiments here, but a lot of research work to adequately present pre-war Tarnów, there are many historical figures (Piłsudski, Tetmajer, Przybyszewski). The realities of pre-war life are shown really well, but despite the dark times to come and the turmoil of war, the most important thing in Łoziński's prose is the family, and more specifically - the figure of the mother. It is Rywka who is the hidden axis of the entire Stramer mechanism, her dreams, cares and observations are the most valuable and most important here. She is a strong woman who endures her husband's failures and relapses of depression, who supports and cares for her children, who puts her dreams and plans for later, dedicating herself to her family. She releases her children from the family nest, watching their flight with maternal anxiety, trying to support and protect as much as possible. Unfortunately, she could not save anyone from what was to come.

My rating: 7/10

The book is touching, and the last chapter will bring a tear to the eye of many. However, I put down Stramer strangely reassured - it is a warm, calm book, and the turmoil of war does not dominate it, although it hangs over the characters in a dark cloud. It's definitely worth reading.

 

Author: Mikołaj Łoziński

Title: Stramer

Literary Publishing House

Krakow 2019

Number of pages: 440

ISBN: 978-83-08-06946-2

Genre: historical novel

Bernhard Schlink, Lektor (Der Vorleser)

W zasadzie sądziłam, że natrafię na śmiecioksiążkę. Lektor wpadł w moje ręce przypadkiem i skusiła mnie jego nieduża objętość i twarda oprawa. Wrażenia? Dużo lepsze, niż sądziłam.

Romans na całe życie

Książka niemieckiego pisarza Bernharda Schlinka opowiada – początkowo – historię romansu 15-letniego Michaela Berga z 36-letnią Hanną Schmitz. Młody chłopak wymiotuje na ulicy, a Hanna pomaga mu i odprowadza do domu. Po miesiącach chorowania chłopak wraca do niej, żeby jej podziękować, i widzi Hannę, gdy ta się przebiera. Przyłapany na podglądaniu, ucieka, ale po kilku dniach wraca. Przy tym trzecim spotkaniu dochodzi do zbliżenia. Romans staje się coraz bardziej intensywny, a kobieta prosi Michaela, żeby jej czytał. Potem niezapowiedzianie znika z miasta, a nastolatek nie zna przyczyny jej zachowania i traci z nią kontakt. Po kilku latach Michael jako student prawa uczestniczy w procesach zbrodniarzy wojennych. Jedną z sądzonych kobiet jest jego dawna kochanka, a ciążące na niej zarzuty są poważne. Nie otworzyła drzwi płonącego kościoła, na który spadły bomby, przez co prawie wszystkie znajdujące się w nim kobiety zginęły w dramatycznych okolicznościach. Pozostałe uczestniczki procesu szybko odkrywają, że Hanne nie jest zbyt lotna, i składają na jej karb większość odpowiedzialności. Kobieta przyznaje się do winy, by nikt się nie dowiedział, że nie umie czytać ani pisać. Wstyd za analfabetyzm jest dla niej wiekszy niż odpowiedzialność za zbrodnie ludobójstwa. Kobieta trafia do więzienia, które ma opuścić po 18 latach. Przez cały ten czas Michael nagrywa dla niej na kasetach kolejne książki, a ona uczy się czytać i zgłębia temat Holokaustu. W przededniu uwolnienia popełnia samobójstwo, a pozostawione przez siebie pieniądze pragnie przekazać dwóm ocalonym z płonącego kościoła kobietom. Jej gest zostaje odrzucony.

O Holokauście z niemieckiej perspektywy

Najbardziej mnie ciekawiło, jak Niemiec będzie pisał o Holokauście i procesach zbrodniarzy wojennych. Jak pisze się o zbrodniach tego kalibru, popełnionych przez własny naród?

Co moja generacja miała tak naprawdę począć z informacjami na temat okrucieństw popełnianych w czasie eksterminacji Żydów? Nie mogliśmy mniemać, że zdołamy pojąć to, co nie do pojęcia, nie wolno nam było porównywać tego, co jest nie do porównania, nie wolno nam było o to pytać, bo pytający czyni te okrucieństwa, także kiedy ich nie kwestionuje, przedmiotem komunikacji, zamiast traktować je jako coś, w obliczu czego można tylko z przerażenia, wstydu i poczucia winy zamilknąć. Czy powinniśmy byli zamilknąć, zdjęci przerażeniem, wstydem i poczuciem winy? Na zawsze?           s. 81

Schlink opisuje powojenną rzeczywistość – pojawiające się raporty, zapisy, ale zwraca uwagę, że było ich mało i tak teraz powszechnie widywana na okładkach książek brama Auschwitz nie zamieniła się jeszcze w element kultury popularnej. Wiele symboli obozowego życia nie trafiło jeszcze do powszechnej wyobraźni, „bo uważano, że nie pasuje to do wstrząsu, którym było poczucie winy wobec świata obozów” (114). Powojenne Niemcy musiały przetrawić horror, który zafundowały Europie i potrzeba było czasu.

Dorosły Michael styka się z różnymi podejściami pokolenia wojennego do tematu Holokaustu. W drodze do okozu koncentracyjnego Struthof w Alzacji łapie stopa, a gdy kierowca dowiaduje się, dokąd młody mężczyzna jedzie, zaczyna tłumaczyć Holokaust dobrze wykonywaną pracą. „Kat nie wykonuje rozkazów. On wykonuje swoją pracę. Nie żywi nienawiści do tych, których ma stracić, nie mści się na nich, nie zabija ich, bo stanęli mu na drodze albo mu zagrażają, czy go atakują. Są mu całkowicie obojętni. Tak obojętni, że równie dobrze mógłby ich zabić jak nie zabić” (s.116). Dla tego człowieka masowe mordowanie ludzi było po prostu pracą jak każda inna, wykonywaną z nieludzką obojętnością.

Dla więźniarek w procesie prawda nie jest istotna – liczy się tylko jak najkrótszy wyrok i możliwość jak najszybszego powrotu do wygodnego życia. Hanne staje się kozłem ofiarnym, który przerażony, że jego tajemnica może się wydać, bierze na siebie wszystkie winy. Obrońcy oskarżonych cynicznie wykorzystują jej słabość, wykonując swoją pracę. Pewnie też obojętnie.

Michael pokazuje swoje pokolenie, młodych gniewnych, którzy początkowo mieli tendencję do oskarżania swoich najbliższych, ferowania pochopnych wyroków, młodzieńczej łatwości dzielenia świata na czarne i białe. Wraz z postępem procesu Michael pogrąża się w tej samej obojętności, ogrom zbrodni go przytłacza, nie potrafi sobie tego w ogóle wyobrazić. Szuka odpowiedzi w obozie koncentracyjnym, ale to również tylko martwe miejsce, niezasiedlone wyobrażeniami o ludzkim cierpieniu.

Sądzę, że w pewnien sposób Hanne jest wykreowana tak, by odkupić swoje winy. Jej przemiana w więzieniu, refleksyjne podejście do tematu, wreszcie honorowe samobójstwo i wola przekazania pieniędzy poszkodowanym więźniarkom ma ją w jakiś sposób oczyścić. Jej gest zostaje odrzucony przez skrzywdzone kobiety, a więc jej winy nie są odpuszczone. Nie ma oczyszczenia. Przemiana kobiety nastąpiła za późno.

Książka jest dość mocno skondensowana, bo na zaledwie 166 stronach jest spory ładunek do przemyślenia. Krótkie rozdziały sprawiają, że tę pozycję czyta się bardzo szybko i dobrze. Jestem pozytywnie zaskoczona, choć wiele wątków pozostaje jedynie zasygnalizowanych.

 

Moja ocena: 6/10.

 

Berhard Schlink, Lektor

Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA

Warszawa 2009

Tłumaczenie: Karolina Niedenthal

Liczba stron: 168

ISBN: 978-83-7495-645-1

 

Basically, I thought I was going to come across a garbage book. The Reader fell into my hands by accident and I was tempted by its small volume and hard cover. Impressions? Much better than I thought.

A romance for life

The book by the German writer and lawyer Bernhard Schlink tells - initially - the story of 15-year-old Michael Berg's romance with 36-year-old Hanna Schmitz. A young boy is vomiting in the street and Hanna helps him and walks him back home. After months of being ill, the boy returns to her to thank her and sees Hanna changing her clothes. Caught peeping, he runs away, but returns after a few days. On this third meeting the couple has sex. The romance becomes more intense, and the woman asks Michael to read to her. Then she disappears from the city unannounced, and the teenager does not know the reason for her behavior and loses contact with her.

After a few years, Michael, as a law student, participates in trials of war criminals. One of the tried women is his former lover, and the charges against her are serious. She did not open the door of the burning church, which was hit by bombs, causing almost all the women in it to die in dramatic circumstances. The rest of the accused women quickly learn that Hanna is not perhaps the smartest one and puts most of the responsibility down to her. The woman pleads guilty so that no one will find out that she can't read or write. The shame of illiteracy is greater to her than the responsibility for the crimes of genocide. The woman is sent to prison, which she is to leave after 18 years. All the time, Michael records more books for her on cassettes, and she learns to read and explores the subject of the Holocaust. On the eve of her release, she commits suicide. Her final wish was to give the money left by her to the two women who survived the fire in the church. Her gesture is rejected.

About the Holocaust from a German perspective

I was most interested in how a German writer would write about the Holocaust and the trials of war criminals. How is it to write about crimes of this caliber committed by one's own nation?

What was my generation really going to do with the information about the atrocities committed during the extermination of the Jews? We could not imagine that we would be able to comprehend what was incomprehensible, we were not allowed to compare what is incomparable, we were not allowed to ask about it, because the questioner makes these atrocities, even when he does not question them, a subject of communication, instead of treating them as something that can only be silenced out of fear, shame and guilt. Should we be silent, taken with horror, shame and guilt? Forever?                                                                                                                                                                 p. 81 

Schlink describes the post-war reality - emerging reports and records, but points out that there were few of them, and the Auschwitz gate, which is now commonly seen on book covers, has not yet turned into an element of popular culture. Many of the symbols of camp life had not yet reached the public's mind, ‘because it was felt that it did not fit the shock of the guilt towards the world of the camps’ (p. 114). Post-war Germany had to digest the horror that it gave to Europe and it took time.

Adult Michael is exposed to different approaches of the war generation to the subject of the Holocaust. On the way to the concentration camp Struthof in Alsace he catches a hitch and when the driver finds out where the young man is going, he starts explaining the Holocaust as a job well done. ‘The executioner is not obeying orders. He's doing his job. He does not hate those whom he is to lose, he does not take revenge on them, he does not kill them because they got in his way or they threaten him or attack him. They are completely indifferent to him. So indifferent that he might as well kill them as not kill them’ (p. 116). For this man, mass murdering people was just work like any other, performed with inhuman indifference.

For other wardens accused in the trial the truth is not important - all that matters is the shortest possible sentence and the possibility of returning to a comfortable life as soon as possible. Hanna becomes a scapegoat who, terrified that her secret might be revealed, takes the blame. The defendants of the accused women cynically exploit her weakness and they are also just doing their job. Probably also indifferently.

Michael shows his generation, young and full of anger, who initially had a tendency to accuse their loved ones, pass hasty sentences with the youthful ease of dividing the world into black and white. As the trial progresses, Michael is plunged into the same indifference, the enormity of the crime overwhelms him, he cannot even imagine it. He is looking for answers in a concentration camp, but it is also just a dead place, not inhabited by images of human suffering.

I think somehow Hanna is designed to redeem her guilt. Her transformation in prison, a reflective approach to the subject, and finally honorable suicide and the will to transfer money to the injured prisoners are to somehow purify her. Her gesture is rejected by the wronged women, so her guilt is not forgiven. There is no purification. The woman's transformation came too late.

The book is quite condensed, because there is a lot to think about on just 166 pages. The short chapters make it very quick and easy to read. I am positively surprised, although many threads remain only signaled.

 

My grade: 7/10.

 

Bernhard Schlink, The Reader

Publishing House: Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA

Warsaw 2009

Translation: Karolina Niedenthal

Number of pages: 168

ISBN: 978-83-7495-645-1

Jonathan Littell, Łaskawe (Les Bienveillantes)

Na wzmiankę o głośnej książce Littella Łaskawe trafiłam, czytając Strefę interesów Martina Amisa. Wiadomo, słyszałam o niej już wcześniej, ale dopiero przygotowując recenzję książki Amisa, znalazłam gdzieś zdanie, że Łaskawe to lektura obowiązkowa dla zainteresowanych tematem Holocaustu. Zaciekawił mnie opis, książkę kupiłam, ale zobaczywszy jej objętość, zwątpiłam, czy chcę czytać fikcyjne wspomnienia zbrodniarza wojennego, zajmującego się eksterminacją Żydów. Jednak było w niej coś… fascynującego, pociągającego – skrajne emocje towarzyszące książce i biegunowe opinie czytelników skłoniły mnie do wyrobienia sobie własnej.

Historyczny majstersztyk

Rożne źródła podają, że Littell rozpoczął przygotowania do książki już w 2001 roku i w przeciągu pięciu lat przeczytał ponad 200 książek w tym temacie. Szokuje natomiast fakt, że tą dziewięciuset stronicową (we francuskim oryginale) książkę napisał z zaledwie 4 miesiące.[1] Wikipedia z kolei podaje, że inspiracją dla pisarza było zdjęcie Zoyi Kosmodiemjanskiej, radzieckiej partyzantki, która została powieszona przez Niemców.[2] Fotografie z egzekucji zostały znalezione przy zwłokach jednego z niemieckich żołnierzy, ale później zbezczeszczonym zwłokom zrobił jeszcze zdjęcie Siergiej Strunnikow.[3] Na fotografii Kosmodiemjanska wygląda jednocześnie pięknie i strasznie – ma twarz niczym Joanna d’Arc i obciętą bagnetem lewą pierś, a jej szyja wygina się pod nienaturalnym kątem.

Znakomite przygotowanie autora widać niemal na każdej stronie – ruchy wojsk można odtwarzać na mapie, a Littell maszeruje z niemieckimi żołnierzami aż do Stalingradu. Opisuje szczegółowo egzekucje Żydów w Babim Jarze, gdzie od 29 września do 3 października 1941 roku rozstrzelano 33771 Żydów.[4] Szczegółowo opisuje głód i walki w Stalingradzie, ale także marsz wojsk niemieckich przez Ukrainę i rozstrzeliwania żydowskiej ludności. Przyznam, że gdy doczytałam do momentu postrzelenia ciężarnej dziewczyny, wykonania cesarskiego cięcia, by uratować jej dziecko, które niemal natychmiast jeden z dowódców niemieckich roztrzaskał o piec, musiałam na chwilę odłożyć książkę (s. 166). Opis realiów jest naprawdę wstrząsający i daje szeroką perspektywę działań wojennych i ruchów armii. Littell oddaje również nastroje społeczeństwa, wprowadza i portretuje szereg dobrze znanych postaci (Eichmann, Hitler, Böll). Główny bohater, Maximilian Aue, jest jednak postacią fikcyjną. Za to jaką!

Niezdrowa fascynacja

Maximilian Aue to robiący karierę w szeregach SS mężczyzna, gruntownie wykształcony, władający biegle niemieckim i francuskim. Jest oczytany, zna się na muzyce klasycznej (niejednokrotnie żałuje, że matka nie zmusiła go do nauki gry na pianinie), ma ogromną wrażliwość, zwłaszcza na naturę, którą obserwuje z niesłabnącą fascynacją. Z drugiej jednak strony to człowiek perwersyjny – ma obsesję na punkcie własnej siostry bliźniaczki, z którą sypiał jako nastolatek. Od tamtej pory nie chce obcować z żadną inną kobietą i odrzuca miłość Hannah, którą poznaje w Berlinie. Jednocześnie sypia z wieloma mężczyznami, onanizuje się i nieustannie porusza temat fekaliów. Gówno to jedno z jego ulubionych słów. Littell pozostawia niedopowiedziane, czy Aue brutalnie zamordował swoją matkę (uduszona) i ojczyma (zarąbany siekierą) podczas swojej wizyty w domu rodzinnym we Francji. Z drugiej strony, widzimy jego ludzkie oblicze, kiedy stara się odnaleźć sens w szaleństwie wojny, trzyma wyznaczonych planów i próbuje kierować się rozsądkiem, gdy świat już dawno oszalał. Podczas debaty o Żydach górskich z Kaukazu kieruje się naukowymi dowodami, a nie czystą nienawiścią rasową. Próbując pomóc zagłodzonym Häftlinge (więźniom obozów koncentracyjnych), rozdać im cieplejszą zimową odzież i jakiekolwiek jedzenie stara się przede wszystkim dbać o interesy III Rzeszy i jej siłę roboczą. Bardzo długo łudziłam się, że Max jest jednak dobrym człowiekiem, kierującym się czymś w rodzaju moralnego kodu. Jednak koniec książki pozbawił mnie złudzeń.

Skrucha jest dla dzieci

Po przeczytaniu dzieła francuskiego pisarza zgadzam się z Joanna Tokarską-Bakir, która w dwutygodniku pisze, że Łaskawe to moralitet.[5] Już w pierwszym rozdziale, bardzo mocnym i poruszającym, zdeprawowany narrator czyni pomiędzy sobą a swoimi czytelnikami znak równości:

Jestem winny, wy nie jesteście, to świetnie. Ale przecież musicie umieć powiedzieć sobie, że na moim miejscu robilibyście to samo. […] w głowach niech na zawsze pozostanie wam ta myśl: macie być może więcej szczęścia ode mnie, ale nie jesteście ode mnie lepsi. (s. 27)

W jednym z wywiadów Littell powiedział, że stworzył postać swojego bohatera wyobrażając sobie, co sam mógłby robić, gdyby urodził się w przedwojennych Niemczech i został narodowym socjalistą.[6] Podczas lektury zmusza czytelnika, by sam zadał sobie to pytanie. Aue nie wybiela się (wręcz przeciwnie), mimo stosunkowo małej liczby zabitych przez siebie ludzi widzi swoją winę na równi z mordującymi masowo żołnierzami. Gdy Hannah pyta go, co czuł strzelając do Żydów, odpowiada: „To samo, co czułem, patrząc, jak inni strzelają. Gdy zaistnieje taka konieczność, staje się nieważne, kto to robi. Poza tym uważam, że patrząc, ponoszę taką samą odpowiedzialność jak ci, co strzelają” (s. 501). I dodaje cynicznie: „Nie żałuję niczego: taką miałem pracę, i już” (s. 11). Zresztą, perspektywa, z której pisze, musi początkowo budzić w czytelniku głęboką irytację i poczucie niesprawiedliwości. Aue ma żonę i dwójkę dzieci, jest jednym z dyrektorów w fabryce koronek we Francji. Nie poniósł żadnych prawnych konsekwencji swoich czynów.

Jako że sam przyznaje się do swojej przeszłości w swoich notatkach i nie wyrzeka się odpowiedzialności (a konsekwencji swoich czynów), zastanawia się nad postawami swoim pobratymców:

Patrzyłem w zamyśleniu na młodego, pełnego motywacji inżyniera: czy rzeczywiście nie był niczego świadom? Kominy Birkenau dymiły codziennie, osiem kilometrów stąd, wiedziałem, jakie krążą plotki, wszyscy wiedzieli. W sumie jednak, jeśli nie chciał, mógł nie wiedzieć. Zasady zachowania tajemnicy i kamuflażu służyły także i temu. (s. 641)

Czy była to wina propagandy i jej bezosobowego języka, gdzie wszystko działo się samo, niemal bez wykonawców czy czynnika sprawczego (jak zauważa Aue ironicznie, bardzo to pocieszające, s. 656). Jednak ta propaganda zaczyna się rozjeżdżać, a żołnierze niemieccy to dostrzegają, w czym Aue dostrzegał podstawy ich okrucieństwa:

[…] Häftling to podczłowiek, nie jest nawet istotą ludzką, więc bicie go jest całkowicie uzasadnione. Ale przecież to nie jest do końca tak: zwierzęta też nie są istotami ludzkimi, a żaden z naszych strażników nie potraktowałby zwierzęcia tak, jak traktuje Häftlinge. Propaganda rzeczywiście odgrywa pewną rolę, ale w sposób bardziej złożony. Doszedłem do wniosku, iż strażnik SS nie staje się okrutnikiem bądź sadystą dlatego, że nie uważa więźnia za istotę ludzką; przeciwnie, jego wściekłość narasta i przechodzi w sadyzm, gdy dostrzega, że więzień zdecydowanie nie jest żadnym podczłowiekiem, jak mu mówiono, lecz właśnie i nad wszystko człowiekiem takim jak on, i rozumie pan, opór tamtego staje się dla niego nieznośny, opór i niema wytrwałość; bije, bo pragnie, by znikło to wspólne człowieczeństwo. Oczywiście, to nie działa: im mocniej bije strażnik, tym wyraźniej widzi, że więzień odmawia uznania siebie za podczłowieka. Na koniec zostaje tylko jedno wyjście – zabić więźnia i w ten sposób ostatecznie przyznać się do klęski. (s. 649)

Ponieważ naród niemiecki przestaje przestrzegać narzuconych zasad, a żołnierze zaczynają kierować się własnym zyskiem, w ich szeregi wkrada się korupcja, nieuzasadnione okrucieństwo, znika idea pracy dla Wielkiej Rzeszy, wszystko zaczyna chylić się ku upadkowi. Następuje nieudany zamach na Hitlera, wieszczący rychły koniec snów o potędze Niemiec. Wydarzenia zaczynają przyspieszać, zwłaszcza w ostatnim rozdziale, zatraca się poczucie ładu i porządku, niemiecki Ordnung i świat finalnie wypada z jakiegokolwiek porządku.

[…] jeżeli byliśmy zdolni to zrobić, tak po prostu powiesić młodą dziewczynę, to byliśmy zdolni do wszystkiego, niczego już nie można było być pewnym […] s. 947

Wreszcie następuje scena finałowa w zoo, a po niej zapada cisza. Warto zauważyć, że książka jest podzielona na 7 rozdziałów, każdy odwołujący się do innej formy muzycznej (Toccata, Almandy, Kurant, Sarabanda, Menuet, Aria i Giga). Dla mnie te tytuły mówią o tempie, w jakim dzieją się wydarzenia w danym rozdziale i kto gra w nich główną rolę. Książka kończy się niczym płyta i zapada cisza, a w tej ciszy bohater zostaje „„[…] sam z czasem, smutkiem i trudem wspomnień, z okrucieństwem własnej egzystencji i śmierci, która wciąż nie nadchodziła. Łaskawe wpadły na mój trop” (s. 1010).

Nie jesteście ode mnie lepsi

Im dłużej myślę o tej książce, tym mocniej ona we mnie zapada i silniej rezonuje. Faktycznie, budzi skrajne, silne emocje, ale jest napisana sprawnie i wciągająco. Mimo swojej objętości czyta się znakomicie i szybko. Zapewne tak działa pornografia śmierci, po którą Littell sięga chętnie i często. Jednak warstwa filozoficzna, rozważania o istocie dobra i zła, o nieprawdopodobieństwie okrucieństw wojny sprawia, że ohydne skłonności bohatera schodzą na drugi plan, a książka faktycznie stawia czytelnika wobec niemiłej i bardzo surowej prawdy. Czy Aue ma rację mówiąc, że nie jesteśmy od niego lepsi?

 

Moja ocena: 10/10.

 

Jonathan Littell, Łaskawe

Wydawnictwo Literackie

Kraków 2019

Tłumaczenie: Magdalena Kamińska-Maurugeon

Liczba stron: 1040

ISBN: 978-83-08-06833-5

---

[1] https://www.nytimes.com/2006/10/09/books/09fran.html. „As Mr. Nurnberg tells it, the author spent five years researching “Les Bienveillantes” and then wrote it in a four-month sprint." [Dostęp: 6.12.2020]

[2] https://en.wikipedia.org/wiki/Jonathan_Littell#cite_note-11 [Dostęp: 6.12.2020]

[3] https://histmag.org/Zycie-codzienne-i-wojna-z-perspektywy-Sowieta.-Fotografie-Siergieja-Strunnikowa-Galeria-21363/ [Dostęp: 6.12.2020]

[4] https://pl.wikipedia.org/wiki/Babi_Jar [Dostęp: 6.12.2020]

[5] https://www.dwutygodnik.com/artykul/415-1939-littell.html [Dostęp: 6.12.2020]

[6] https://en.wikipedia.org/wiki/Jonathan_Littell [Dostęp: 6.12.2020]

___________________________________________________________________________

I came across the mention of the famous book by Littell The Kindly Ones while reading Martin Amis's The Zone of Interest. I had obviously heard about it before, but it was only while preparing the review of Amis's book that I found somewhere that The Kindly Ones  is a must-read for those interested in the subject of the Holocaust. I was interested in the description, I bought the book, but when I saw its thickness I doubted whether I wanted to read the fictitious memories of a war criminal dealing with the extermination of Jews. However, there was something… fascinating, even attractive about it - the extreme emotions accompanying the book and the polar opinions of the readers prompted me to make my own.

Historical masterpiece

Various sources say that Littell began preparing for the book as early as 2001, and in five years he read over 200 books on the subject. What is shocking is the fact that he wrote this nine-hundred-page book (in the French original) in just 4 months[1]. Wikipedia, in turn, states that the writer was inspired by a photo of Zoya Kosmodiemjanska, a Soviet partisan who was hanged by the Germans[2]. Photos from the execution were found on the dead body of one of the German soldiers, but Sergei Strunnikov took another photo of the desecrated body[3]. In the photo, Kosmodiemjanska looks beautiful and terrible at the same time - her face is like Joanna d'Arc and her left breast is cut with a bayonet, and her neck is bending at an unnatural angle.

The author's excellent preparation can be seen on almost every page - troop movements can be traced on a map, and Littell marches with German soldiers as far as Stalingrad. He describes in detail the executions of Jews in Babi Yar, where 33,771 Jews were shot between September 29 to October 3, 1941[4]. He describes in detail the famine and the fighting in Stalingrad, but also the march of German troops through Ukraine and the shooting of the Jewish population. I admit that when I read up to the moment of accidental shooting of a pregnant girl, a cesarean section conducted on the dying woman to save her child, which almost immediately has been smashed against a stove by one of the German commanders, I had to put the book down for a while (p. 166). The description of the realities is really shocking and gives a broad perspective of military operations and army movements. Littell also captures the mood of society, introduces and portrays a number of well-known figures (Eichmann, Hitler, Böll). The main character, Maximilian Aue, however, is a fictional character. And quite fascinating!

Unhealthy fascination

Maximilian Aue is a soldier in the ranks of the SS, thoroughly educated, fluent in German and French. He is well-read, knows classical music (he often regrets that his mother did not force him to learn to play the piano), has great sensitivity, especially to nature, which he observes with unflagging fascination. On the other hand, he's a perverse man - obsessed with his own twin sister, whom he slept with as a teenager. Since then, he has refused to have sex with any other woman and rejects Hannah's love, whom he met in Berlin. At the same time he sleeps with many men, masturbates and constantly raises the subject of feces. Shit is one of his favorite words. Littell leaves it unclear whether Aue brutally murdered his mother (strangled) and stepfather (hacked with an ax) during his visit to his family home in France. On the other hand, we see his human face as he tries to find meaning in the madness of war, keeps his plans fixed and tries to follow his common sense when the world has long gone mad. He is guided by scientific evidence, not pure racial hatred, in the debate about the mountain Jews of the Caucasus. By trying to help the starving Häftlinge (concentration camp prisoners), give them warmer winter clothing and any food, he tries to care for the interests of the Third Reich and its workforce. For a long time I had delusions that Max was a good man after all, guided by some sort of moral code. However, the end of the book has disillusioned me.

Repentance is good for children

After reading the work of the French writer, I agree with Joanna Tokarska-Bakir, who writes in the Dwutygodnik that Łaskawe is a morality play[5]. Already in the very first chapter, very powerful and moving, depraved narrator equates himself and his readers:

I'm guilty, you aren't, that's great. But you have to be able to tell yourself that if you were me you would do the same. [...] But always keep this thought in mind: you might be luckier than I, but you’re not a better person. (p. 27)

In one of the interviews, Littell said that he created the character of his hero by imagining what he could do if he was born in pre-war Germany and became a National Socialist[6]. He also forces the readers to ask themselves this question. Aue does not justify his actions (on the contrary), despite the relatively small number of people he had killed, he sees his guilt on a par with mass murdering soldiers. When Hannah asks him what he felt shooting the Jews, he replies, 'The same as I felt when I watched the others shoot. When it becomes necessary, it doesn't matter who does it. Besides, I believe that by looking, I bear the same responsibility as those who shoot' (p. 501). And she adds cynically: 'I have no regrets: that was my job, and that's it' (p. 11). However the perspective from which he writes must initially evoke deep irritation and a sense of injustice in the reader. Aue has a wife and two children now and is one of the directors of a lace factory in France. He did not suffer any legal consequences of his actions.

As he himself admits his past in his notes and does not renounce responsibility (just the consequences of his actions), he reflects on the attitudes of his kin:

I looked thoughtfully at the young, motivated engineer: was he really unaware of anything? Birkenau chimneys smoked every day, just eight kilometers away, I knew the rumors, everyone knew. But overall, if he didn't want to, he might not know. The rules of secrecy and camouflage served also this purpose. (p. 641)

Was it the fault of propaganda and its impersonal language, where everything happened by itself, almost without any performers or causative agents (as Aue notes ironically, it is very comforting, p. 656). However, this propaganda is starting to dissolve, and German soldiers see it, which for Aue becomes the basis of their cruelty:

[…] Häftling is a sub-human, not even a human being, so hitting him is perfectly justified. But it's not quite like that: animals are not human beings either, and none of our rangers would treat an animal the way they treat Häftlinge. Propaganda does play a role, but in a more complex way. I have concluded that the SS guard does not become cruel or sadist because he does not consider the prisoner a human being; on the contrary, his rage grows and turns into sadism when he sees that the prisoner is definitely not sub-human, as he has been told, but a man like him, and you understand, the resistance of the other becomes unbearable for him, resistance and silent perseverance; he beats because he wants this common humanity to disappear. Of course, it doesn't work: the harder the guard hits, the more clearly he sees that the prisoner refuses to recognize himself as a sub-human. In the end, there is only one option left - to kill the prisoner and thus finally admit defeat.  (p. 649)

As the German nation ceases to obey the imposed rules and the soldiers begin to be guided by their own profit, corruption and unjustified cruelty creeps into their ranks, the idea of ​​working for the Great Reich disappears, everything begins to decline. An unsuccessful attempt on assasinating Hitler follows, heralding the imminent end of dreams on Germany's power. Events start to accelerate, especially in the last chapter, the sense of order is lost, the German Ordnung and the world finally falls out of any order.

[...] if we were able to do it, just hang a young girl, we were capable of anything, we couldn't be sure of anything anymore [...] (p. 947)

Finally, there is the final scene at the zoo, followed by silence. It is worth noting that the book is divided into 7 chapters, each referring to a different musical form (Toccata, Almandy, Kurant, Sarabanda, Minuet, Aria and Jig). For me, these titles describe the pace at which the events in the chapter roll on and who plays the main role in them. The book ends like an album and there is silence, and in this silence the protagonist remains '[...] alone with time, sadness and painful memories, with the cruelty of his own existence and death that still has not come. The kindly ones found my trail' (p. 1010).

You are not better than me

The more I think about this book, the more it sinks into me and resonates more strongly. Indeed, it evokes extreme, strong emotions, but it is written efficiently and engagingly. Despite its volume, it reads brilliantly and quickly. Probably this is how the pornography of death works, which Littell uses willingly and often. However, the philosophical layer, considerations about the essence of good and evil, about the improbability of the atrocities of war, make the hero's hideous inclinations fall to the background, and the book actually puts the reader in front of an unpleasant and very stern truth. Is Aue right in saying that we are not better than him?

 

My rating: 10/10.

Author: Jonathan Littell
Title: The Kindly Ones
Publishing House: Wydawnictwo Literackie
Krakow 2019
Translation: Magdalena Kamińska-Maurugeon
Number of pages: 1040
ISBN: 978-83-08-06833-5

[1] https://www.nytimes.com/2006/10/09/books/09fran.html Retrieved 2020-12-06. „As Mr. Nurnberg tells it, the author spent five years researching “Les Bienveillantes” and then wrote it in a four-month sprint.“

[2] https://en.wikipedia.org/wiki/Jonathan_Littell#cite_note-11 Retrieved 2020-06-12.

[3] https://histmag.org/Zycie-codzienne-i-wojna-z-perspektywy-Sowieta.-Fotografie-Siergieja-Strunnikowa-Galeria-21363/ Retrieved 2020-12-06.

[4] https://pl.wikipedia.org/wiki/Babi_Jar Retrieved 2020-12-06.

[5] https://www.dwutygodnik.com/artykul/415-1939-littell.html Retrieved 2020-12-06.

[6] https://en.wikipedia.org/wiki/Jonathan_Littell Retrieved 2020-12-06.

Martin Amis, Strefa interesów (The Zone of Interest)

Po przeczytaniu Ciężarnej wdowy, która bardzo mi się podobała, sięgnęłam po kolejną powieść Martina Amisa, Strefę interesów. Przede wszystkim, przeżyłam wielkie zaskoczenie, że jeden pisarz może tworzyć tak odrębne światy i tak stylistycznie różne książki. Jakby były one napisane przez dwie różne osoby. Strefa interesów nie jest tak dobra jak Ciężarna wdowa, ale też jej ciężar i wymowa są zupełnie inne.

Miłość w świecie zagłady

Główna oś fabularna zasadza się na miłości młodego SS-mana, Golo Thomsena, do żony komendanta obozu koncentracyjnego Paula Dolla, Hannah. Tych dwóch mężczyzn jest narratorami powieści, a trzecim jest Szmul, żydowski więzień obozu koncentracyjnego i członek Sonderkommando. Te trzy głosy przeplatają się regularnie, a każdy rzuca nowe światło na opowiadaną historię.

Chociaż postaci powieści są fikcyjne, można dostrzec ich odpowiedniki z historycznej rzeczywistości. Paul Doll wzorowany jest na komendancie obozu koncentracjengo w Auschwitz, Rudolfie Hössie (co ważne, nazwa obozu nie pada nigdzie w powieści, co nadaje mu szerszy, bardziej uniwersalny charakter). Golo jest siostrzeńcem Martina Bormanna, prawej ręki Hitlera, co uzasadnia jego nietykalność, a sama rodzina Bormanna, jego żona Greta i liczne potomstwo pojawiają się również w powieści. Greta, nawiasem mówiąc, jest jedną z najciekawszych postaci drugo- albo nawet trzecioplanowych w Strefie interesów. Rodzi dzieci, by zasłużyć na medale i uznanie Rzeszy. Szmul natomiast jest postacią uniwersalną – takich jak on były setki. Pokazuje koszt przetrwania za wszelką cenę i potworność takiej egzystencji.

Hannah Doll, wokół której lewitują trzy główne postaci męskie, w zasadzie nie ma głosu. Jej nazwisko staje się zatem znaczące, jest zabawką w męskich rękach. Jest zimna, posągowa i milcząca, na uboczu. Paul został jej mężem, kiedy dziewczyna leczyła złamane serce po poprzednim kochanku, komuniście. Tak jak jej mąż i kochanek, oglądamy ją z daleka, jak w powieściowej dziurze w ścianie, ale nie mamy do niej bezpośredniego dostępu. To dla mnie jeden z największych braków w tej powieści – jest tu naprawdę sporo arcyciekawych postaci kobiecych, które pozostają w tle, nie mają głosu, a ich dramat rozgrywa się po cichu. Tak jest z kochanką Paula Dolla, która zachodzi z nim w ciążę, a okrutny komendant wstrzymuje zabieg, by móc dłużej cieszyć się jej wdziękami. 

Zapraszam państwa do gazu

Drugim, znacznie ważniejszym tematem tej powieści, jest działalność obozu koncentracyjnego jako wielkiej firmy wytwarzającej zyski. Niczym w normalnym przedsiębiorstwie szuka się w niej możliwości oszczędności, cięcia kosztów i maksymalizacji produkcji. Taki stricte finansowy język w odniesieniu do pracujących ponad siły ludzi przeraża. 

Również pojęcia dobra i zła całkowicie się w obozie zatarły, nie istnieją. Doll w rozdziale zatytułowanym Projekt mówi: „ Dobro i zło: te koncepty przeżyły się, juz ich nie ma. Pod nową władzą jednie czyny mają pozytywne skutki, a inne negatywne. I tyle” (s. 92).   

Amis podejmuje również pewną nieśmiałą próbę ukazania kawałka niemieckiej historii i genezy powstania całej idei, ale jest ona nie dość podkreślona. Sam zresztą czuje chyba potrzebę wyjaśnienia swojej fascynacji tematem, źródeł, do jakich sięgnął, i wreszcie – zrozumienia tego tematu. Jednak jak zauważa, holokaustu nie da się racjonalnie zrozumieć i wszelkie próby są bezcelowe. 

Podsumowując – jestem książką trochę rozczarowana. W każdym aspekcie była ona dla mnie „nie dość” – nie dość obrazowa, nie dość zdecydowana, może też nie dość okrutna. Przy całej masie znakomitej polskiej literatury obozowej, która jest naprawdę radykalna i bezkompromisowa w ukazywaniu obozowego życia, powieść Amisa wypada blado i sztucznie.

Moja ocena: 5.5/10.

Martin Amis, Strefa interesów

Dom Wydawniczy Rebis

Poznań 2015

Tłumaczenie: Katarzyna Karłowska

Liczba stron: 416 

ISBN: 978-83-7818-572-7

________________________________________________________________________________

After reading The Pregnant Widow, which I liked very much, I reached for another novel by Martin Amis, The Zone of Interest. First of all, I was very surprised that one writer can create such separate worlds and so stylistically different books. As if they were written by two different people. The Zone of Interest is not as good as The Pregnant Widow, but its weight and pronunciation are completely different.

Love in the world of doom

The main storyline is based on the love of a young SS-man, Golo (Angelus) Thomsen, for the wife of the concentration camp commandant Paul Doll, Hannah. These two men are the narrators of the novel, and the third is Szmul Zacharias, a Jewish concentration camp prisoner and member of the Sonderkommando. These three voices alternate regularly, each shedding new light on the story being told.

Although the characters in the novel are fictional, you can see their counterparts from historical reality. Paul Doll is modeled on the commandant of the concentration camp in Auschwitz, Rudolf Höss (importantly, the name of the camp does not appear anywhere in the novel, which gives it a broader, more universal character). Golo is the nephew of Martin Bormann, Hitler's right hand man, which justifies his inviolability, and the Bormann family itself - his wife Greta and numerous offspring also appear in the novel. Greta, by the way, is one of the most interesting secondary or even tertiary characters in The Zone of Interest. She gives birth to children to deserve medals and recognition from the Reich. Szmul, on the other hand, is a universal figure - there were hundreds of people like him. It shows the horrible cost of such survival and the horrors of such existence.

Hannah Doll, around which the three main male figures levitate, has virtually no voice. So her name becomes meaningful, she is a toy in male hands. She is cold, statuesque and silent, aloof. Paul became her husband when the girl healed a broken heart from her former communist lover. Like her husband and lover, we watch her from a distance, almost through a hole in the wall, but we do not have direct access to her. For me, this is one of the biggest shortcomings in this novel - there are really many extremely interesting female characters who remain in the background, have no voice, and their drama unfolds quietly. This is the case with Paul Doll's mistress, who becomes pregnant with him, and the cruel commander stops the procedure in order to be able to enjoy her charms longer.

This Way for the Gas, Ladies and Gentlemen

The second, much more important theme of this novel is the activity of the concentration camp as a big profit-making company. Like a normal enterprise, it looks for opportunities to save, cuts costs and maximizes production. Such strictly financial language with regard to people who work beyond their strength is terrifying.

The notions of good and evil were also completely blurred in the camp, they do not exist. Doll in the chapter entitled Project says: “Good and evil: these concepts have outlived, they are no longer there. Under the new rule, some actions have positive effects and others negative ones. And that's it "(p. 92).

Amis also makes a timid attempt to show a piece of German history and the genesis of the whole idea, but it is not emphasized enough. Anyway, he probably feels the need to explain his fascination with the subject, the sources he reached for, and finally - understanding it. However, as he notes, the Holocaust cannot be rationally understood and all attempts are futile.

To sum up - I am a bit disappointed with the book. In every aspect it was "not enough" for me - not vivid enough, not decisive enough, and maybe not cruel enough. With the amount of excellent Polish camp literature, which is truly radical and uncompromising in portraying camp life, Amis's novel looks pale and artificial.

My rating: 5.5/10.

Author: Martin Amis

Title: The Zone of Interest

Publishing House: Rebis 

Poznań 2015

Translation: Katarzyna Karłowska

Number of pages: 416

ISBN: 978-83-7818-572-7