poniedziałek, 7 grudnia 2020

Jonathan Littell, Łaskawe (Les Bienveillantes)

 Na wzmiankę o głośnej książce Littella Łaskawe trafiłam, czytając Strefę interesów Martina Amisa. Wiadomo, słyszałam o niej już wcześniej, ale dopiero przygotowując recenzję książki Amisa, znalazłam gdzieś zdanie, że Łaskawe to lektura obowiązkowa dla zainteresowanych tematem Holocaustu. Zaciekawił mnie opis, książkę kupiłam, ale zobaczywszy jej objętość, zwątpiłam, czy chcę czytać fikcyjne wspomnienia zbrodniarza wojennego, zajmującego się eksterminacją Żydów. Jednak było w niej coś… fascynującego, pociągającego – skrajne emocje towarzyszące książce i biegunowe opinie czytelników skłoniły mnie do wyrobienia sobie własnej.

Historyczny majstersztyk

Rożne źródła podają, że Littell rozpoczął przygotowania do książki już w 2001 roku i w przeciągu pięciu lat przeczytał ponad 200 książek w tym temacie. Szokuje natomiast fakt, że tą dziewięciuset stronicową (we francuskim oryginale) książkę napisał z zaledwie 4 miesiące.[1] Wikipedia z kolei podaje, że inspiracją dla pisarza było zdjęcie Zoyi Kosmodiemjanskiej, radzieckiej partyzantki, która została powieszona przez Niemców.[2] Fotografie z egzekucji zostały znalezione przy zwłokach jednego z niemieckich żołnierzy, ale później zbezczeszczonym zwłokom zrobił jeszcze zdjęcie Siergiej Strunnikow.[3] Na fotografii Kosmodiemjanska wygląda jednocześnie pięknie i strasznie – ma twarz niczym Joanna d’Arc i obciętą bagnetem lewą pierś, a jej szyja wygina się pod nienaturalnym kątem.

Znakomite przygotowanie autora widać niemal na każdej stronie – ruchy wojsk można odtwarzać na mapie, a Littell maszeruje z niemieckimi żołnierzami aż do Stalingradu. Opisuje szczegółowo egzekucje Żydów w Babim Jarze, gdzie od 29 września do 3 października 1941 roku rozstrzelano 33771 Żydów.[4] Szczegółowo opisuje głód i walki w Stalingradzie, ale także marsz wojsk niemieckich przez Ukrainę i rozstrzeliwania żydowskiej ludności. Przyznam, że gdy doczytałam do momentu postrzelenia ciężarnej dziewczyny, wykonania cesarskiego cięcia, by uratować jej dziecko, które niemal natychmiast jeden z dowódców niemieckich roztrzaskał o piec, musiałam na chwilę odłożyć książkę (s. 166). Opis realiów jest naprawdę wstrząsający i daje szeroką perspektywę działań wojennych i ruchów armii. Littell oddaje również nastroje społeczeństwa, wprowadza i portretuje szereg dobrze znanych postaci (Eichmann, Hitler, Böll). Główny bohater, Maximilian Aue, jest jednak postacią fikcyjną. Za to jaką!

Niezdrowa fascynacja

Maximilian Aue to robiący karierę w szeregach SS mężczyzna, gruntownie wykształcony, władający biegle niemieckim i francuskim. Jest oczytany, zna się na muzyce klasycznej (niejednokrotnie żałuje, że matka nie zmusiła go do nauki gry na pianinie), ma ogromną wrażliwość, zwłaszcza na naturę, która obserwuje z niesłabnącą fascynacją. Z drugiej jednak strony to człowiek perwersyjny – ma obsesję na punkcie własnej siostry bliźniaczki, z którą sypiał jako nastolatek. Od tamtej pory nie chce obcować z żadną inną kobietą i odrzuca miłość Hannah, którą poznaje w Berlinie. Jednocześnie sypia z wieloma mężczyznami, onanizuje się i nieustannie porusza temat fekaliów. Gówno to jedno z jego ulubionych słów. Littell pozostawia niedopowiedziane, czy Aue brutalnie zamordował swoją matkę (uduszona) i ojczyma (zarąbany siekierą) podczas swojej wizyty w domu rodzinnym we Francji. Z drugiej strony, widzimy jego ludzkie oblicze, kiedy stara się odnaleźć sens w szaleństwie wojny, trzyma wyznaczonych planów i stara się kierować rozsądkiem, gdy świat już dawno oszalał. Podczas debaty o Żydach górskich z Kaukazu kieruje się naukowymi dowodami, a nie czystą nienawiścią rasową. Próbując pomóc zagłodzonym Häftlinge (więźniom obozów koncentracyjnych), rozdać im cieplejszą zimową odzież i jakiekolwiek jedzenie stara się przede wszystkim dbać o interesy III Rzeszy i jej siłę roboczą. Bardzo długo łudziłam się, że Max jest jednak dobrym człowiekiem, kierującym się czymś w rodzaju moralnego kodu. Jednak koniec książki pozbawił mnie złudzeń.

Skrucha jest dla dzieci


Po przeczytaniu dzieła francuskiego pisarza zgadzam się z Joanna Tokarską-Bakir, która w dwutygodniku pisze, że Łaskawe to moralitet.[5] Już w pierwszym rozdziale, bardzo mocnym i poruszającym, zdeprawowany narrator czyni pomiędzy sobą a swoimi czytelnikami znak równości:

Jestem winny, wy nie jesteście, to świetnie. Ale przecież musicie umieć powiedzieć sobie, że na moim miejscu robilibyście to samo. […] w głowach niech na zawsze pozostanie wam ta myśl: macie być może więcej szczęścia ode mnie, ale nie jesteście ode mnie lepsi. (s. 27)

W jednym z wywiadów Littell powiedział, że stworzył postać swojego bohatera wyobrażając sobie, co sam mógłby robić, gdyby urodził się w przedwojennych Niemczech i został narodowym socjalistą.[6] Podczas lektury zmusza czytelnika, by sam zadał sobie to pytanie. Aue nie wybiela się (wręcz przeciwnie), mimo stosunkowo małej liczby zabitych przez siebie ludzi widzi swoją winę na równi z mordującymi masowo żołnierzami. Gdy Hannah pyta go, co czuł strzelając do Żydów, odpowiada: „To samo, co czułem, patrząc, jak inni strzelają. Gdy zaistnieje taka konieczność, staje się nieważne, kto to robi. Poza tym uważam, że patrząc, ponoszę taką samą odpowiedzialność jak ci, co strzelają” (s. 501). I dodaje cynicznie: „Nie żałuję niczego: taką miałem pracę, i już” (s. 11). Zresztą, perspektywa, z której pisze, musi początkowo budzić w czytelniku głęboką irytację i poczucie niesprawiedliwości. Aue ma żonę i dwójkę dzieci, jest jednym z dyrektorów w fabryce koronek we Francji. Nie poniósł żadnych prawnych konsekwencji swoich czynów.

Jako że sam przyznaje się do swojej przeszłości w swoich notatkach i nie wyrzeka się odpowiedzialności (a konsekwencji swoich czynów), zastanawia się nad postawami swoim pobratymców:

Patrzyłem w zamyśleniu na młodego, pełnego motywacji inżyniera: czy rzeczywiście nie był niczego świadom? Kominy Birkenau dymiły codziennie, osiem kilometrów stąd, wiedziałem, jakie krążą plotki, wszyscy wiedzieli. W sumie jednak, jeśli nie chciał, mógł nie wiedzieć. Zasady zachowania tajemnicy i kamuflażu służyły także i temu. (s. 641)

Czy była to wina propagandy i jej bezosobowego języka, gdzie wszystko działo się samo, niemal bez wykonawców czy czynnika sprawczego (jak zauważa Aue ironicznie, bardzo to pocieszające, s. 656). Jednak ta propaganda zaczyna się rozjeżdżać, a żołnierze niemieccy to dostrzegają, w czym Aue dostrzegał podstawy ich okrucieństwa:

[…] Häftling to podczłowiek, nie jest nawet istotą ludzką, więc bicie go jest całkowicie uzasadnione. Ale przecież to nie jest do końca tak: zwierzęta też nie są istotami ludzkimi, a żaden z naszych strażników nie potraktowałby zwierzęcia tak, jak traktuje Häftlinge. Propaganda rzeczywiście odgrywa pewną rolę, ale w sposób bardziej złożony. Doszedłem do wniosku, iż strażnik SS nie staje się okrutnikiem bądź sadystą dlatego, że nie uważa więźnia za istotę ludzką; przeciwnie, jego wściekłość narasta i przechodzi w sadyzm, gdy dostrzega, że więzień zdecydowanie nie jest żadnym podczłowiekiem, jak mu mówiono, lecz właśnie i nad wszystko człowiekiem takim jak on, i rozumie pan, opór tamtego staje się dla niego nieznośny, opór i niema wytrwałość; bije, bo pragnie, by znikło to wspólne człowieczeństwo. Oczywiście, to nie działa: im mocniej bije strażnik, tym wyraźniej widzi, że więzień odmawia uznania siebie za podczłowieka. Na koniec zostaje tylko jedno wyjście – zabić więźnia i w ten sposób ostatecznie przyznać się do klęski. (s. 649)

Ponieważ naród niemiecki przestaje przestrzegać narzuconych zasad, a żołnierze zaczynają kierować się własnym zyskiem, w ich szeregi wkrada się korupcja, nieuzasadnione okrucieństwo, znika idea pracy dla Wielkiej Rzeszy, wszystko zaczyna chylić się ku upadkowi. Następuje nieudany zamach na Hitlera, wieszczący rychły koniec snów o potędze Niemiec. Wydarzenia zaczynają przyspieszać, zwłaszcza w ostatnim rozdziale, zatraca się poczucie ładu i porządku, niemiecki Ordnung i świat finalnie wypada z jakiegokolwiek porządku.

[…] jeżeli byliśmy zdolni to zrobić, tak po prostu powiesić młodą dziewczynę, to byliśmy zdolni do wszystkiego, niczego już nie można było być pewnym […] s. 947

Wreszcie następuje scena finałowa w zoo, a po niej zapada cisza. Warto zauważyć, że książka jest podzielona na 7 rozdziałów, każdy odwołujący się do innej formy muzycznej (Toccata, Almandy, Kurant, Sarabanda, Menuet, Aria i Giga). Dla mnie te tytuły mówią o tempie, w jakim dzieją się wydarzenia w danym rozdziale i kto gra w nich główną rolę. Książka kończy się niczym płyta i zapada cisza, a w tej ciszy bohater zostaje „„[…] sam z czasem, smutkiem i trudem wspomnień, z okrucieństwem własnej egzystencji i śmierci, która wciąż nie nadchodziła. Łaskawe wpadły na mój trop” (s. 1010).

Nie jesteście ode mnie lepsi

Im dłużej myślę o tej książce, tym mocniej ona we mnie zapada i silniej rezonuje. Faktycznie, budzi skrajne, silne emocje, ale jest napisana sprawnie i wciągająco. Mimo swojej objętości czyta się znakomicie i szybko. Zapewne tak działa pornografia śmierci, po którą Littell sięga chętnie i często. Jednak warstwa filozoficzna, rozważania o istocie dobra i zła, o nieprawdopodobieństwie okrucieństw wojny sprawia, że ohydne skłonności bohatera schodzą na drugi plan, a książka faktycznie stawia czytelnika wobec niemiłej i bardzo surowej prawdy. Czy Aue ma rację mówiąc, że nie jesteśmy od niego lepsi?

 


Moja ocena: 10/10.

 

Jonathan Littell, Łaskawe

Wydawnictwo Literackie

Kraków 2019

Tłumaczenie: Magdalena Kamińska-Maurugeon

Liczba stron: 1040

ISBN: 978-83-08-06833-5


[1] https://www.nytimes.com/2006/10/09/books/09fran.html. „As Mr. Nurnberg tells it, the author spent five years researching “Les Bienveillantes” and then wrote it in a four-month sprint." [Dostęp: 6.12.2020]

[6] https://en.wikipedia.org/wiki/Jonathan_Littell [Dostęp: 6.12.2020]

___________________________________________________________________________

I came across the mention of the famous book by Littell The Kindly Ones while reading Martin Amis's The Zone of Interest. I had obviously heard about it before, but it was only while preparing the review of Amis's book that I found somewhere that The Kindly Ones  is a must-read for those interested in the subject of the Holocaust. I was interested in the description, I bought the book, but when I saw its thickness I doubted whether I wanted to read the fictitious memories of a war criminal dealing with the extermination of Jews. However, there was something… fascinating, even attractive about it - the extreme emotions accompanying the book and the polar opinions of the readers prompted me to make my own.

Historical masterpiece

Various sources say that Littell began preparing for the book as early as 2001, and in five years he read over 200 books on the subject. What is shocking is the fact that he wrote this nine-hundred-page book (in the French original) in just 4 months[1]. Wikipedia, in turn, states that the writer was inspired by a photo of Zoya Kosmodiemjanska, a Soviet partisan who was hanged by the Germans[2]. Photos from the execution were found on the dead body of one of the German soldiers, but Sergei Strunnikov took another photo of the desecrated body[3]. In the photo, Kosmodiemjanska looks beautiful and terrible at the same time - her face is like Joanna d'Arc and her left breast is cut with a bayonet, and her neck is bending at an unnatural angle.

The author's excellent preparation can be seen on almost every page - troop movements can be traced on a map, and Littell marches with German soldiers as far as Stalingrad. He describes in detail the executions of Jews in Babi Yar, where 33,771 Jews were shot between September 29 to October 3, 1941[4]. He describes in detail the famine and the fighting in Stalingrad, but also the march of German troops through Ukraine and the shooting of the Jewish population. I admit that when I read up to the moment of accidental shooting of a pregnant girl, a cesarean section conducted on the dying woman to save her child, which almost immediately has been smashed against a stove by one of the German commanders, I had to put the book down for a while (p. 166). The description of the realities is really shocking and gives a broad perspective of military operations and army movements. Littell also captures the mood of society, introduces and portrays a number of well-known figures (Eichmann, Hitler, Böll). The main character, Maximilian Aue, however, is a fictional character. And quite fascinating!

Unhealthy fascination

Maximilian Aue is a soldier in the ranks of the SS, thoroughly educated, fluent in German and French. He is well-read, knows classical music (he often regrets that his mother did not force him to learn to play the piano), has great sensitivity, especially to nature, which he observes with unflagging fascination. On the other hand, he's a perverse man - obsessed with his own twin sister, whom he slept with as a teenager. Since then, he has refused to have sex with any other woman and rejects Hannah's love, whom he met in Berlin. At the same time he sleeps with many men, masturbates and constantly raises the subject of feces. Shit is one of his favorite words. Littell leaves it unclear whether Aue brutally murdered his mother (strangled) and stepfather (hacked with an ax) during his visit to his family home in France. On the other hand, we see his human face as he tries to find meaning in the madness of war, keeps his plans fixed and tries to follow his common sense when the world has long gone mad. He is guided by scientific evidence, not pure racial hatred, in the debate about the mountain Jews of the Caucasus. By trying to help the starving Häftlinge (concentration camp prisoners), give them warmer winter clothing and any food, he tries to care for the interests of the Third Reich and its workforce. For a long time I had delusions that Max was a good man after all, guided by some sort of moral code. However, the end of the book has disillusioned me.

Repentance is good for children

After reading the work of the French writer, I agree with Joanna Tokarska-Bakir, who writes in the Dwutygodnik that Łaskawe is a morality play[5]. Already in the very first chapter, very powerful and moving, depraved narrator equates himself and his readers:

I'm guilty, you aren't, that's great. But you have to be able to tell yourself that if you were me you would do the same. [...] But always keep this thought in mind: you might be luckier than I, but you’re not a better person. (p. 27)

In one of the interviews, Littell said that he created the character of his hero by imagining what he could do if he was born in pre-war Germany and became a National Socialist[6]. He also forces the readers to ask themselves this question. Aue does not justify his actions (on the contrary), despite the relatively small number of people he had killed, he sees his guilt on a par with mass murdering soldiers. When Hannah asks him what he felt shooting the Jews, he replies, 'The same as I felt when I watched the others shoot. When it becomes necessary, it doesn't matter who does it. Besides, I believe that by looking, I bear the same responsibility as those who shoot' (p. 501). And she adds cynically: 'I have no regrets: that was my job, and that's it' (p. 11). However the perspective from which he writes must initially evoke deep irritation and a sense of injustice in the reader. Aue has a wife and two children now and is one of the directors of a lace factory in France. He did not suffer any legal consequences of his actions.


As he himself admits his past in his notes and does not renounce responsibility (just the consequences of his actions), he reflects on the attitudes of his kin:

I looked thoughtfully at the young, motivated engineer: was he really unaware of anything? Birkenau chimneys smoked every day, just eight kilometers away, I knew the rumors, everyone knew. But overall, if he didn't want to, he might not know. The rules of secrecy and camouflage served also this purpose. (p. 641)

Was it the fault of propaganda and its impersonal language, where everything happened by itself, almost without any performers or causative agents (as Aue notes ironically, it is very comforting, p. 656). However, this propaganda is starting to dissolve, and German soldiers see it, which for Aue becomes the basis of their cruelty:

[…] Häftling is a sub-human, not even a human being, so hitting him is perfectly justified. But it's not quite like that: animals are not human beings either, and none of our rangers would treat an animal the way they treat Häftlinge. Propaganda does play a role, but in a more complex way. I have concluded that the SS guard does not become cruel or sadist because he does not consider the prisoner a human being; on the contrary, his rage grows and turns into sadism when he sees that the prisoner is definitely not sub-human, as he has been told, but a man like him, and you understand, the resistance of the other becomes unbearable for him, resistance and silent perseverance; he beats because he wants this common humanity to disappear. Of course, it doesn't work: the harder the guard hits, the more clearly he sees that the prisoner refuses to recognize himself as a sub-human. In the end, there is only one option left - to kill the prisoner and thus finally admit defeat.  (p. 649)

As the German nation ceases to obey the imposed rules and the soldiers begin to be guided by their own profit, corruption and unjustified cruelty creeps into their ranks, the idea of ​​working for the Great Reich disappears, everything begins to decline. An unsuccessful attempt on assasinating Hitler follows, heralding the imminent end of dreams on Germany's power. Events start to accelerate, especially in the last chapter, the sense of order is lost, the German Ordnung and the world finally falls out of any order.

[...] if we were able to do it, just hang a young girl, we were capable of anything, we couldn't be sure of anything anymore [...] (p. 947)

Finally, there is the final scene at the zoo, followed by silence. It is worth noting that the book is divided into 7 chapters, each referring to a different musical form (Toccata, Almandy, Kurant, Sarabanda, Minuet, Aria and Jig). For me, these titles describe the pace at which the events in the chapter roll on and who plays the main role in them. The book ends like an album and there is silence, and in this silence the protagonist remains '[...] alone with time, sadness and painful memories, with the cruelty of his own existence and death that still has not come. The kindly ones found my trail' (p. 1010).

You are not better than me


The more I think about this book, the more it sinks into me and resonates more strongly. Indeed, it evokes extreme, strong emotions, but it is written efficiently and engagingly. Despite its volume, it reads brilliantly and quickly. Probably this is how the pornography of death works, which Littell uses willingly and often. However, the philosophical layer, considerations about the essence of good and evil, about the improbability of the atrocities of war, make the hero's hideous inclinations fall to the background, and the book actually puts the reader in front of an unpleasant and very stern truth. Is Aue right in saying that we are not better than him?

 

My rating: 10/10.

 

Author: Jonathan Littell

Title: The Kindly Ones

Publishing House: Wydawnictwo Literackie

Krakow 2019

Translation: Magdalena Kamińska-Maurugeon

Number of pages: 1040

ISBN: 978-83-08-06833-5

Autor: o
Etykiety: , , , , , , , , , , , ,

Brak komentarzy:

Prześlij komentarz

Subskrybuj: Komentarze do posta (Atom)