Dom jest tam, gdzie ci obcięto skrzydła
Usłyszałam fragment powieści Rene
Karabasz Zanim dojrzeją granaty podczas Europejskiej Nocy Literatury w
znakomitej, hipnotyzującej wręcz interpretacji Justyny Wasilewskiej. W zasadzie
był to wybór fragmentów, który zarysowywał ciekawą, smutną historię, opowiadaną
poetyckim językiem. Wypożyczyłam więc debiut bułgarskiej pisarki i zagłębiłam
się w lekturze.
Dojrzały debiut
Rene Karabasz to pseudonim
literacki Ireny Ivanownej, urodzonej w 1989 roku aktorki, reżyserki teatralnej
i scenarzystki, a od niedawna również pisarki. Zanim dojrzeją granaty
zdobyła Nagrodę Literacką im. Eliasa Canettiego. Jej proza jest krótka,
emocjonalna, momentami niejasna, dychotomiczna. Urzekająca.
Młoda dziewczyna Bekia ma zostać
wydana za chłopca, którego nie poznała, a rodzice przyspieszają ślub ze względu
na zbyt bliską zażyłość córki z rówieśniczką Daną. Dziewczyny spędzają razem w
młynie dużo czasu na czytaniu książek, i to zaczyna wzbudzać wątpliwości. Data
ślubu zostaje więc ustalona, jednak Bekia traci dziewictwo przed nocą poślubną,
co oznacza, że według zwyczajowego albańskiego prawa Kanun pan młody będzie
musiał ją zabić po odkryciu tego faktu. Bekia ratuje więc życie ogłaszając, że
chce zostać wirginieszą, a więc zaprzysiężoną dziewicą, i żyć jak mężczyzna.
Sprowadza to jednak hańbę na rodzinę pana młodego Nemanji, który zyskuje prawo
do zemsty. Na ofiarę tej zemsty dziewczyna wyznacza swojego brata Salego,
jednak ten ucieka, i zemsta spada na ojca, Murasza. Brat usiłuje listownie
wyjaśnić sytuację z przeszłości, aż w końcu ściąga do siebie Bekię, która
występuje pod męskim imieniem Matja, i faktycznie zachowuje się i nosi jak
mężczyzna. Czy rodzeństwu uda się wyjaśnić dramaty z przeszłości?
Mimo swoich niewielkich rozmiarów
i niezwykłej oszczędności prozatorskiej Karabasz udaje się stworzyć naprawdę złożony
i jednocześnie kompletny obraz zwyczajowości w Albanii, zwłaszcza w trudno
dostępnych górskich rejonach, gdzie o życiu i śmierci decyduje honorowy kodeks
Kanun. Kobiety mają w nim bardzo ograniczone prawa, a w obronie ich honoru
występują mężczyźni. Młoda dziewczyna ma do wyboru małżeństwo lub zostanie zaprzysiężoną
dziewicą i prowadzenie życia jak mężczyzna, z tym jednak zastrzeżeniem, że „wirginiesze
nie zabijają, wrogość się kończy” (s. 103). Czyli prawie jak mężczyzna, bez
prawa do zemsty.
Co mi tu przynosicie, ranę czy
śmierć
Dychotomii jednak w tej książce
jest znacznie więcej, jakby były zawsze tylko dwie opcje. Gdy niosą Murasza do
domu na noszach, jego żona pyta „rana czy śmierć”? Gdy Bekia się źle czuje,
mówi „umieram czy się rodzę” (s. 67). Takich pytań-stwierdzeń pada znacznie
więcej: „ślub czy pogrzeb” (s. 103), „czy ten dom jest w budowie, czy w ruinie”
(s. 24), „Murasz chciał syna, ale urodziła mu się córka” (s. 23). Zawsze tylko
prawo-lewo, tak albo nie, nie ma środowej drogi. A jednak Bekii udaje się pójść
własną, zupełnie odrębną ścieżką, choć kosztuje ją to wiele lat wyrzeczeń,
śmierć ojca, oznacza brak rodziny. Wersji historii, która doprowadziła do
hańby, też są dwie, jedną opowiada Bekia, a drugą podaje jej brat. Która jest
prawdziwa? Ma to znaczenie o tyle, że w pierwszej dziewczyna jest ofiarą
przemocy, a w drugiej podejmuje decyzję świadomie, znając zwyczajowe
konsekwencje.
Rzadko się zdarza, by tak krótka
powieść niosła w sobie aż tyle tematów – podrzędność kobiety w społeczeństwie i
ściśle zdefiniowane, przypisane jej role; kwestię tożsamości – na ile Bekia
jest dawną sobą, a na ile staje się Matją, mężczyzną. Znaczenie ma też fakt, że
Bekia pełni funkcję „chłopca tatusia”, od maleńkości zachowuje się dzielnie,
odważnie, jak na syna przystało. Biologiczny zaś syn, Sale, jest słaby, lubi
babskie rozrywki, kocha tańczyć, ale brzydzi się męskimi zajęciami –
polowaniem, bronią, okrucieństwem. Wbrew oczekiwaniom ojca nie potrafi zabić
schwytanego ptaka. Pojawia się też wątek nieobecnego, obumarłego w łonie matki
bliźniaka.
Styl pieśni ludowych
Jednocześnie zwraca uwagę styl
autorki – widzimy strumień świadomości Bekii, w którym dużo jest powtórzeń.
Czasami powtarzają się całe fragmenty, czasami tylko zdania, ale nadaje to
powieści śpiewność niczym w starych, ludowych pieśniach. Interpunkcję i
poprawną pisownię zachowują jedynie listy Salego, reszta jest zapisem swobodnie
płynących myśli i skojarzeń. Dlatego książka wymaga nieustannej, natężonej
uwagi, ale rewanżuje się pięknem języka i niezwykłością opowiadanej historii.
Jestem zachwycona i z przyjemnością wrócę kiedyś do tej opowieści.
Moja ocena: 8/10
Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2023
Tłumaczenie: Mariola Mikołajczak
Liczba stron: 176
ISBN: 978-83-67616-33-1
*****************************************************************************
Home is where your wings have
been clipped
I heard a fragment of Rene
Karabash's novel She Who Remains during the European Night of Literature
in an excellent, even hypnotizing interpretation by Justyna Wasilewska.
Basically, it was a selection of fragments that outlined an interesting, sad
story told in poetic language. So I borrowed the debut of the Bulgarian writer
and immersed myself in reading.
A mature debut
Rene Karabash is the pen name of
Irena Ivanovna, an actress, theater director and screenwriter, born in 1989,
and recently also a writer. She Who Remains won the Literary Award of
Elias Canetti. Her prose is short, emotional, at times unclear, and
dichotomous. Captivating.
A young girl, Bekija, is to be
married off to a boy she has never met, and her parents hasten the wedding
because their daughter is too close to her peer, Dhana. The girls spend a lot
of time reading books together at the mill, and this begins to raise doubts. So
the wedding date is set, but Bekija loses her virginity before the wedding
night, which means that under the customary Albanian Kanun law, the groom will
have to kill her after discovering this fact. So Bekia saves her life by
announcing that she wants to become a ostajnica, i.e. a sworn virgin,
and live like a man. However, this brings disgrace to the family of the groom
Nemanja, who gains the right to revenge. The girl appoints her brother Sale as
the victim of this revenge, but he runs away and the revenge falls on her
father, Murasz. The brother tries to explain the situation from the past by
letter, and finally manages to invite Bekija to his flat. She then goes by the
male name Matija, and actually behaves and dresses like a man. Will the
siblings be able to explain the dramas from the past?
The noblest metal in Albania
is freedom
Despite its small size and
extraordinary economy of prose, Karabash manages to create a truly complex and
at the same time complete picture of customs in Albania, especially in
difficult-to-reach mountainous regions, where life and death are decided by the
honorary code of Kanun. Women have very limited rights there, and men defend
their honor. The young girl has the choice of marriage or becoming a sworn
virgin and leading a life like a man, with the reservation that "virgins
do not kill, hostility ends" (p. 103). So almost like a man, without the
right to revenge.
However, there are many more
dichotomies in this book, as if there were always only two options. As they
carry Murash home on a stretcher, his wife asks "wound or death"?
When Bekija feels bad, she says "am I dying or being born" (p. 67).
There are many more such questions-statements: "wedding or funeral"
(p. 103), "is this house under construction or in ruins" (p. 24),
"Murash wanted a son, but a daughter was born to him" (p. .23).
Always only right-left, yes or no, there is no middle way. And yet Bekia
manages to follow her own, completely separate path, although it costs her many
years of sacrifice, the death of her father, it means no family. There are also
two versions of the story that led to the disgrace, one is told by Bekija, and
the other is given by her brother. Which one is true? This is important because
in the first case the girl is a victim of violence, and in the second she makes
a conscious decision, knowing the habitual consequences.
It is rare for such a short novel
to contain so many themes - women's inferiority in society and strictly defined
roles assigned to them; the issue of identity - to what extent Bekija is her
former self and to what extent she is becoming Matija, a man. What is also
important is the fact that Bekija plays the role of "daddy's boy",
since she was little she has been behaving bravely and boldly, as befits a son.
The biological son, Sale, is weak, likes women's entertainment, loves dancing,
but is disgusted by men's activities - hunting, weapons, cruelty. Contrary to
his father's expectations, he is unable to kill the caught bird. There is also
the theme of an absent twin who died in the mother's womb.
Folk song style
At the same time, the author's
style draws attention - we see Bekija's stream of consciousness, which contains
many repetitions. Sometimes whole fragments are repeated, sometimes only
sentences, but this gives the novel a melodious quality, like in old folk
songs. Only Sale's letters retain punctuation and correct spelling, the rest is
a record of freely flowing thoughts and associations. Therefore, the book
requires constant, intense attention, but it pays off with the beauty of the
language and the uniqueness of the story told. I am delighted and will be happy
to return to this story someday.
My rating: 8/10.
Title: She Who Remains
Publishing House: Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2023
Translation: Mariola Mikołajczak
Number of pages: 176
ISBN: 978-83-67616-33-1
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz