Abdulrazak Gurnah, Raj (Paradise)

Kłopoty w raju

Po książkę zanzibarskiego pisarza Abdulrazaka Gurnaha sięgnęłam nieprzygotowana. Stała sobie na bibliotecznej półce i kusiła piękną okładką. „O, Poznańskie,” pomyślałam, a potem, „O, Nobel! Biorę!”. Ostatnio moje książkowe wybory wynikają z przeczytanych rekomendacji i chociaż trochę człowiek wie, czego się spodziewać. Tu nie przeczytałam nawet opisu z tylnej okładki i jakoś ciężko mi było się wgryźć w historię Yusufa. Pierwszych 50 stron czytałam niemalże tydzień, a potem dokończyłam książkę w weekend (całość ma 300 stron, więc nie jest wielkim czytelniczym wyzwaniem).

Abdulrazak Gurnah

Sam Gurnah jest ciekawą postacią. Urodzony w 1948 roku w sułtanacie Zanzibaru, w 1968 roku emigrował do Wielkiej Brytanii po rewolucji na Zanzibarze z 1964 roku,  gdzie arabski sułtanat został w wyniku zbrojnej rewolty obalony przez lokalną ludność. Jako że dochodziło do czystek etnicznych ludności arabskiej, Gurnah zbiegł. Wykładał literaturę angielską i postkolonialną na Uniwerystecie w Kent. Powięść Raj powstała w 1994 roku, a na polski została przetłumaczona dopiero w 2023 roku przez Krzysztofa Majera, pod edycję, którą czytałam. Kolejny raz zaskakuje mnie tak późne ukazanie się książki na rynku, związane z otrzymaniem przez autora literackiej Nagrody Nobla w 2021 roku „za bezkompromisową i współczującą penetrację skutków kolonializmu i losu uchodźcy w przepaści między kulturami i kontynentami,” jak podano w uzasadnieniu komisji noblowskiej. Co ciekawe, jego twórczość pozostawała nieznana w szerszych kręgach również na świecie, a wydania w dużej mierze ograniczały się do Wielkiej Brytanii.

Historia Yusufa

Powieść ma stosunkowo jasną, klarowną fabułę. 12-letni Jusuf zostaje oddany przez swojego ojca za długi arabskiemu kupcowi Azizowi. Chłopiec pracuje u niego w sklepie, gdzie zaprzyjaźnia się z drugim młodzieńcem w podobnej sytuacji, Khalilem. Aziz zabiera Jusufa na wyprawę wgłąb lądu, gdzie zamierza handlować z lokalnymi plemionami i wymieniać szklane paciorki i tkaniny na kość słoniową, rogi nosorożców, złoto i skóry. Chociaż poprzednie kupieckie karawany odniosły sukces, podczas tej wyprawy Aziz stracił wiele towaru na negocjacje z lokalnymi przywódcami po drodze, a trudności na trasie, napady dzikich zwierząt, trapiące tragarzy choroby złożyły się na fiasko wyprawy. Dodatkowo sytuacja Yusufa się komplikuje, gdyż zaczyna go pożądać żona kupca, Pani, która cierpi z powod ogromnego znamienia na twarzy i jest przekonana, że modlitwy i dotyk 16-letniego już młodzieńca ją uleczą. Wbrew ostrzeżeniom swojego przyjaciela Khalila Yusuf chadza regularnie do domu Pani, a to dlatego, że zakochuje się w drugiej, młodszej żonie Aziza, Aminie. Wkrótce sytuacja zaczyna wymykać się spod kontroli, a Yusuf, odrzucając mało subelne zaloty starszej żony, naraża się na oskarżenie o gwałt. Szczęśliwie kupiec daje wiarę opowieści młodzieńca, ale szykuje się do wysłania go na kolejną wyprawę wgłąb lądu. Wydaje się więc, że chłopak ma niewiele do powiedzenia w temacie własnego losu i przyszłości.

Klasyczna powieść

Powieść Gurnaha ma tradycyjną, linearną fabułę, za którą bez trudu można nadążyć, jak również kilka klasycznych odwołań. Jusuf, oddany przez rodziców w niewolę, mocno przypomina biblijnego Józefa. Po drugie, Raj to klasyczna powieść o dojrzewaniu, gdzie młody bohater przechodzi szereg inicjacji. W zasadzie porzucony przez swoich rodziców bez słowa wyjaśnienia, nie zobaczy ich już i będzie żałował, że nie dowiedział się o nich więcej, mając jednocześnie poczucie, że odebrało mu to kawałek tożsamości.  Chłopak spotyka się z wielością kultur i religii i stara się – uważnie słuchając – zrozumieć otaczający go świat.

Afryka na przełomie wieków

Bardzo ważnym tematem Raju jest Afryka na początku XX wieku. Biali dopiero się w niej pojawiają, ale lokalna ludność ma poczucie, że świat, jaki zna, właśnie dobiega końca. Kolonizatorzy pokazani są jako groźna siła, mająca niemal boskie moce. Biali ludzie w lokalnych przekazach potrafią jeść metal, siła woli zarządzać zwierzętami, jeść zepsute jedzenie i nie chorować. Zwłaszcza Niemcy przedstawieni są jako wyjątkowo okrutna i bezkompromisowa nacja, stąd też ucieczka Yusufa do nich jest wyjątkowo dramatycznym wydarzeniem zamykającym książkę i pokazującym, że niewolnictwo – w różnych formach – istniało w Afryce znacznie wcześniej. Ciężko powiedzieć, żeby Yusuf mógł dokonać dobrego wyboru.

Warto sięgnąć po książkę

Jak dla mnie, powieść Gurnaha jest ze wszech miar klasyczna i dołączy do kanonu wielkiej literatury światowej. Z chęcią wrócę do niej za jakiś czas, już z pełnym skupieniem i świadomością, czego się spodziewać. Z przyjemnością sięgnę też po inne powieści Noblisty – zapowiada się prawdziwa literacka uczta.

Moja ocena: 8/10.

Abdulrazak Gurnah, Raj
Wydawnictwo Poznańskie, Wrocław 2023
Tłumaczenie: Krzysztof Majer
Liczba stron: 302
ISBN: 978-83-67891-14-1

********************************************************************************

Trouble in Paradise

I reached for the book by Zanzibarian writer Abdulrazak Gurnah unprepared. It was sitting on the library shelf and tempted me with its beautiful cover. "Oh, Poznańskie Publihing House," I thought, and then, "Oh, Nobel Prize! I'll take it!" Lately, my book choices have been based on recommendations I've read, and at least you know what to expect. In this case, I didn't even read the description on the back cover, and it was hard for me to get into Yusuf's story at the beginning. I read the first 50 pages for almost a week, and then I finished the book over the weekend (the whole thing is 300 pages, so it's not a big reading challenge).

Abdulrazak Gurnah – unknown literary power

Gurnah himself is an interesting character. Born in 1948 in the Sultanate of Zanzibar, he emigrated to the UK in 1968 after the Zanzibar Revolution of 1964, where the Arab sultanate was overthrown by the local population in an armed revolt. As the ethnic cleansing of the Arab population took place, Gurnah fled. He taught English and postcolonial literature at the University of Kent almost for his entire adult life. The novel Paradise was written in 1994 and was not translated into Polish until 2023 (translation by Krzysztof Majer, for the edition I read). Once again, I am surprised by the book's late appearance on the market, related to the author receiving the Nobel Prize in Literature in 2021 "for an uncompromising and compassionate exploration of the effects of colonialism and the fate of the refugee in the gap between cultures and continents," as stated in the Nobel committee's justification. Interestingly, his work remained unknown to the wider world, and publications were largely confined to Great Britain.

The history of Yusuf

The novel has a relatively clear, straightforward plot. 12-year-old Yusuf is given by his father to an Arab merchant, Aziz, for debts. The boy works in the merchant’s shop, where he befriends another young man in a similar situation, Khalil. Aziz takes Yusuf on an expedition inland, where he intends to trade with local tribes and exchange glass beads and fabrics for ivory, rhino horns, gold and skins. Although previous merchant caravans had been successful, on this expedition Aziz lost a lot of goods in negotiations with local leaders along the way, and difficulties along the way, attacks by wild animals, and diseases afflicting the porters contributed to the failure of the expedition. Yusuf's situation also becomes more complicated when he becomes desired by the merchant's wife, Lady, who suffers from a large birthmark on her face and is convinced that the prayers and touch of the 16-year-old boy will heal her. Despite the warnings of his friend Khalil, Yusuf regularly visits Lady's house, because he is falling in love with Aziz's second, younger wife, Amina. Soon, the situation begins to get out of control, and Yusuf, rejecting the less than subtle advances of his older wife, exposes himself to accusations of rape. Fortunately, the merchant believes the young man's story, but prepares to send him on another expedition inland. It seems, therefore, that the boy has little say in the subject of his own fate and future.

Literary mastrpiece

Gurnah's novel has a traditional, linear plot that is easy to follow, as well as several classical references. Yusuf, enslaved by his parents, strongly resembles the biblical Joseph. Secondly, Paradise is a classic coming-of-age novel, where the young protagonist goes through a series of initiations. Basically abandoned by his parents without a word of explanation, he will never see them again and will regret not learning more about them, while feeling that it has taken away a piece of his identity. The boy encounters a multitude of cultures and religions and tries – by listening carefully – to understand the world around him while becoming mature and luringly handsom.

Africa at the beginning of 20th century

A very important theme of Paradise is Africa at the beginning of the 20th century. White people are just appearing there, but the local population feels that the world they know is coming to an end. The colonizers are presented as a dangerous force with almost divine powers. In local accounts, white people can eat metal, control animals with willpower, eat rotten food and not get sick. The Germans in particular are presented as an exceptionally cruel and uncompromising nation, hence Yusuf's escape to them is an exceptionally dramatic event that closes the book and shows that slavery – in various forms – existed in Africa much earlier. It is hard to say that Yusuf could have made the right choice.

Worth reaching for

For me, Gurnah's novel is a classic in every respect and will join the canon of great world literature. I will gladly return to it in some time, with full concentration and awareness of what to expect. I will also reach for other novels by the Nobel Prize winner - it promises to be a real literary feast.

My rating: 8/10.

Author: Abdulrazak Gurnah
Title: Paradise
Wydawnictwo Poznańskie, Wrocław 2023
Translation: Krzysztof Majer
Number of pages: 302
ISBN: 978-83-67891-14-1

Andreï Makine, Rzeka miłości (Au temps du fleuve Amour)

Zdarzają się lektury całkowicie niedopasowane do okoliczności. Książki na krótki urlop w Grecji wybierałam na podstawie rozmiaru i poręczności, a nie tematyki, i tak skończyłam z opowiadaniem o mroźnej tajdze na upalnej plaży.

Miłość w mrozach Syberii

Moim pierwszym zaskoczeniem była sama postać pisarza. Ze względu na niecodziennie brzmiące nazwisko podejrzewałam, że Makine jest… Węgrem. Okazało się, że to pisarz tworzący i mieszkający we Francji, ale pochodzenia rosyjskiego. Wikipedia podaje, że „w swoich utworach Makine podejmuje temat tożsamości człowieka należącego do dwóch, pozornie całkowicie sobie obcych, światów i konfrontuje wyrafinowaną francuską (zachodnią) kulturę z ponurą codziennością sowieckiego imperium”.[1] Ten element jest też osią kompozycyjną Rzeki miłości, powieści napisanej w 1994 roku.

Powieść o dojrzewaniu

Trzech przyjaciół, Dymitr – pierwszoosobowy narrator, z którego perspektywy poznajemy prezentowaną historię, Samuraj i Utkin Klestow, wychowują się w niewielkiej wiosce Swietłai nad rzeką Olej, niedalko miasteczka Każdaj i spory kawałek od większego miasta, Nerlug, „w którym można było kupić nawet lemoniadę w butelkach” (s. 17). Chłopcy mają po 14 i 16 lat i budzą się w nich pierwsze żądze. Każdy z nich niesie swój krzyż – rodzice Dymitra zmarli bardzo szybko i chłopca wychowywała samotna ciotka, Samuraj cudem uniknął gwałtu w lesie (i właśnie wtedy zaczął pracować na swój przydomek i legendarną siłę), a Utkin przeżył zmiażdżenie pękającym lodem na Oleju, w wyniku czego ma krzywo pozrastane kończyny i żyje z bólem.

Zderzenie Wschodu i Zachodu

Makine dokładnie pokazuje życie na dalekiej Syberii – długie i surowe zimy, drzewa pękające pod wpływem mrozu, rzeki skute lodem, odkopywanie chat spod śniegu. Opisuje kąpiele latem w rzece, spacery po lesie, zimowe kąpiele w bani, oczekiwanie na przyjazd pociągu transsyberyjskiego i podglądanie pasażerów w wagonach. Równocześnie pokazuje zafascynowanie chłopców zakazanym światem Zachodu – w postaci filmów z Jeanem-Paulem Belmondo i ich wpływu na każdego z nich. Dymitr pokazuje, że wprowadzenie francuskich filmów było błędem reżimu i otworzyło w ludziach głód na piękno, estetykę, kolory i życie nie tylko dla wykonywania stachanowskich planów. To właśnie filmy z Belmondo ukształtowały każdego z bohaterów i popchnęły w dalszą drogę. Makine pokazuje to również na przykładzie zwykłych ludzi – dyrektorka szkoły pod wpływem zachodnich filmów zmienia się z okutanej w bure wełniane ubrania surowej służbistki w atrakcyjną i piękną kobietę, najsurowsi myśliwi przychodzą na seanse z Belmondo. Świat zaczyna się otwierać.

Przemiana jebania w miłość

Ciekawa jest również przemiana przedstawiania miłości w książce. Wychodzimy od „jebania” – tak chłopcom przedstawiane jest początkowo to uczucie, i sami w ten sposób o nim mówią. „Miłość natomiast… Określano ją jednym jedynym słowem, „jebanie” (s. 26)”. Makine pokazuje, jak z  barowej wersji seksu powoli wyłania się bliskość, zachwyt kobiecym ciałem, namiętność. W powieści sporo jest opisów zbliżenia, włącznie z inicjacją Dymitra z rudowłosą, starszą prostytutką. Niechaj o tym, jak Makine potrafi pisać o fizycznym zbliżeniu, świadczy pierwsze zdanie powieści: „Jej ciało przypomina roztopiony kryształ w obróbce hutnika” (s. 7). Mnie zachwyciło. Jednocześnie sporo jest opisów miłości brutalnej (gwałty na Jakutkach podczas przemarszów różnych armii), zmysłowych opisów lokalnych specyfików na potencję (korzeń Charg) czy wreszcie smutnych losów porzuconych kobiet. Tytuł daje się odnieść do trzeciorzędnej postaci w powieści, Wiery, która przychodzi na wybrzeże od lat, czekając na powrót ukochanego. Ten jednak nie wraca, a lokalna ludność wie, że mieszka w pobliskim mieście, roztył się i ma nową żonę. To też jakiś obraz miłości.

Nie to miejsce, nie ten czas

Książka była ciekawa, napisana pięknym, poetyckim językiem, nie za długa. Ma wiele ciekawych wątków, zarówno na poziomie bohaterów – ich dorastanie, inicjacja, wejście w dorosłość, jak i na poziomie społeczności – wpływ wojen i wielkiego wahadła na życie szarych ludzi, szarość komunistycznego społeczeństwa i przebłyski koloru w postaci filmów przygodowych z Belmondo. Skąd więc u mnie pewne ale? Może właśnie z rozjazdu rzeczywistości przedstawionej w książce (mroźna Syberia) z moją obecną sytuacją (greckie upały), pewnego sentymentalizmu prozy Makine i melancholii z niej płynącej.

 

Moja ocena: 5/10.

 

Andrei Makine, Rzeka miłości

Wydawnictwo Czytelnik, Seria Nike

Waszawa 2001

Tłumaczenie: Małgorzata Hołyńska

Liczba stron: 240

ISBN: 978-83-07-02818-3

Gatunek: proza obyczajowa

 

There are readings that are completely unsuited to the circumstances. I chose books for a short vacation in Greece based on size and portability, not subject matter, and so I ended up with a reading about a frosty taiga on a hot beach.

Love in the frosts of Siberia

My first surprise was the writer himself. Due to the unusual sounding of the name I suspected that Makine was… Hungarian. It turned out that he was a writer who creates and lives in France, but of Russian origin. Wikipedia states that "in his works, Makine takes up the subject of the identity of a man belonging to two seemingly completely alien worlds and confronts the refined French (Western) culture with the gloomy everyday life of the Soviet empire." This element is also the compositional axis of Once Upon the River Love, a novel written in 1994.

A novel about coming of age

Three friends, Dmitri - a first-person narrator who tells the story, Samurai and Utkin Klestov, are brought up in the small village of Svetlai on the Olej River, not far from the town of Kazdaj and quite a bit from the larger city, Nerlug, "where you could even buy lemonade in bottles ”(p. 17). The boys are 14 and 16 years old and their first desires begin to awaken. Each of them carries their own cross - Dimitri's parents died very quickly and the boy was raised by a single aunt, Samurai miraculously avoided rape in the forest (and it was then that he began to work for his nickname and legendary strength), and Utkin survived being crushed by cracking ice on the river Olej, as a result of which he has crooked limbs and lives with continuous pain.

The clash of the East and the West

Makine accurately shows life in distant Siberia - long and harsh winters, trees breaking under the frost, rivers choked with ice, digging up huts from under the snow. He describes summer swimming in the river, walking in the forest, winter bathing in a banya, waiting for the arrival of the Trans-Siberian train and watching passengers in the carriages. At the same time, he shows the boys' fascination with the forbidden world of the West - in the form of films with Jean-Paul Belmondo and their impact on each of them. Dmitri shows that the introduction of French films was a regime's mistake and opened people's hunger for beauty, aesthetics, colors and life, not only for the execution of Stakhan's plans. It was the Belmondo films that shaped each of the characters and pushed them further. Makine also shows it on the example of ordinary people - the headmistress, influenced by Western films, changes from a strict official in gray woolen clothes into an attractive and beautiful woman, the harshest hunters come to the screenings of Belmondo movies. The world is starting to open up.

Turning fucking into love

Also interesting is the alternation of the portrayal of love in the book. We start with "fucking" - this is how boys are initially told about this feeling, and this is how they talk about it themselves. "Love, on the other hand ... It was described with one single word, ‘fucking’ (p. 26)". Makine shows how closeness, delight with the female body and passion slowly emerge from the bar version of sex. There are many descriptions of intercourse in the novel, including Dmitri's initiation with a redheaded, elderly prostitute. Let the first sentence of the novel prove how Makine can write about physical intercourse: "Her body resembles a molten crystal in the work of a steelworker" (p. 7). It amazed me. At the same time, there are many descriptions of brutal love (rapes of Yakute women during the marches of various armies), sensual descriptions of local drugs for potency (Charg root) and, finally, the sad fate of abandoned women. The title relates to the third-rate character in the novel, Vera, who has been coming to the coast for years, waiting for her beloved to return. However, he does not come back, and the locals know that he lives in a nearby town, became fat and has a new wife. It is also a picture of love.

Bad place, bad timing

The book was interesting, written in a beautiful, poetic language, not too long. It has many interesting threads, both at the level of the heroes - their growing up, initiation, entering adulthood, and at the community level - the impact of wars and the great pendulum on the lives of gray people, the gray of communist society and flashes of color in the form of Belmondo adventure movies. So where do I get some doubts? Perhaps it is from the crossover between the reality presented in the book (frosty Siberia) with my current situation (Greek heat), a certain sentimentalism in Makine's prose and the melancholy flowing from it.

 

My rating: 5/10.

 

Author: Andreï Makine

Title: Once Upon the River Love

Publishing House: Czytelnik, Nike Series

Waszawa 2001

Translation: Małgorzata Hołyńska

Number of pages: 240

ISBN: 978-83-07-02818-3

Genre: prose

---

[1] Andreï Makine – Wikipedia, wolna encyklopedia, dostęp 17.07.2021.