Juan Rulfo, Pedro Páramo

Jedna z najtrudniejszych książek hiszpańskojęzycznych

Z tyłu okładki pięknego wydania Znaku w serii 50 na 50 można przeczytać, że Gabriel García Márquez przeczytał mikropowieść Juana Rulfo Pedro Páramo dwukrotnie. To tak jak ja, chociaż u Márqueza rezultatem był zachwyt, a u mnie kompletny brak zrozumienia. Jakimś cudem miałam w domu wydanie Literatury na świecie z maja 1988 roku, poświęcone między innymi twórczości meksykańskiego pisarza, i dopiero po tej lekturze zrozumiałam z niej cokolwiek.

Tajemniczy pisarz

Juan Rulfo (1917-1986) jest uważany za jednego z najważniejszych pisarzy hiszpańskiego kręgu językowego, chociaż nie pozostawił po sobie obfitej spuścizny literackiej, a jedynie zbiór opowiadań Pustynia w płomieniach (1953) i rzeczoną powieść (1955). Zwiedzona jej niewielkim rozmiarem czytałam ją „byle jak”, tuż przed zaśnięciem, nieuważnie, więc po zamknięciu książki w weekend stwierdziłam, że niestety niewiele z niej wyniosłam. Sięgnęłam więc do opracowań krytycznych, by dać powieści (i sobie) jeszcze jedną szansę. Jest trochę lepiej, ale nadal bardzo wiele sensów mi umyka.

Zagmatwana fabuła

Początkowo Pedro Páramo zapowiada się niewinnie – bohater Juan Preciado obiecuje swojej umierającej matce, że odnajdzie ojca, który go porzucił, by „drogo zapłacił za to zapomnienie” (s. 5). Syn udaje się więc w drogę do krainy dzieciństwa swojej matki, wsi Comala, we wspomnieniach rodzicielki mlekiem i miodem płynącej. Jednak miasteczko w niczym nie przypomina miejsca ze wspomnień Dolority: miejsce jest wymarłe, panuje w nim cisza, budynki chylą się ku ziemi i tylko od czasu do czasu przemykają ubrane w czerń kobiety. Juan spotyka jednak dawne znajome matki, jej przyjaciółkę Eduviges Dyada i inne, i rozpoczyna wędrówkę po miasteczku, która kończy się dla niego śmiercią. Okazuje się jednak, że większość mieszkańców Comali już od dawna nie żyje, a jednak mogą się spotykać i komunikować ze sobą, nie odchodzą w niebyt.

Śmierć w kulturze Meksyku

Dla polskiego czytelnika to pierwsza trudność i tu jestem wdzięczna Iwonie Brzozowskiej za jej artykuł „Komentarz pozaliteracki w utworach Juana Rulfo”, opublikoway właśnie w Literaturze na świecie. Badaczka zauważa inne kulturowe rozumienie śmierci w Meksyku, które można streścić w 4 punktach:

a) Przekonanie, że ciała pozostają żywe nawet po śmierci, chociaż oddzielone od duszy;
b) Przekonanie, że istnieją dusze, które nie napotykają spoczynku („dusze pokutujące” – „animas en pena”);
c) Przekonanie, że grzechy są wędrującymi bytami;
d) Przekonanie, że życie i śmierć wzajemnie się przedłużają. S. 137[1]

Śmierć jest inaczej zakorzeniona w kulturze Meksyku i nie oznacza jak w chrześcijaństwie dotarcia do kresu i oczekiwania na sąd ostateczny, jest naturalnym etapem, ciągiem dalszym życia, ale nie jego definitywnym końcem. Autorka cytuje Octavio Paza: „Nasza obojętność wobec śmierci jest pochodną naszej (meksykańskiej) obojętności wobec życia” (s. 134)[2], jak również pewnego fatalizmu i przekonania, że swojego przeznaczenia nie można zmienić. Stąd też przenikanie się światów w powieści i trudności w stwierdzeniu, która z napotkanych postaci jest żywa, a która od dawna martwa.  Pierwsza część powieści, dotycząca poszukiwania ojca przez syna, kończy się jednak wraz ze śmiercią Juana, którego zabiły szepty umarłych. Druga część, choć nie zaznaczona w żaden formalny sposób, poświęcona jest postaci Pedro Páramo, ale znów, bez nakreślenia rysy historii Meksyku, ciężko będzie tą część w pełni zrozumieć. W latach 1910-1920 miała miejsce rewolucja meksykańska, a więc szereg zmian społecznych i politycznych, a także – teoretycznie – gospodarczych. Walczący chłopi mieli w końcu otrzymać ziemię, do tej pory znajdującą się w rękach najbogatszych rodzin. Tak też się stało, choć tereny, które im przypadły, były najczęściej jałowe i nic niewarte. Po kraju grasują różne stronnictwa, w tym cristeros, czyli chrystusowcy, których powstanie trwało w latach 1926-1929. Stronnictwo to żądało wycofania antyklerykalnych ustaw z 1917 roku, które odbierały kościołowi dużą część władzy i ziemi i ustanawiały Meksyk jako państwo świeckie. Na tym tle wyrasta właściciel ziemski i przebiegły lokalny autorytet, Pedro Páramo. Wsławiony okrucieństwami, mordami czy gwałtami mężczyzna sprytnie kombinuje, wyposażając swoich chłopów w broń i środki do prowadzenia walk, zapewniając sobie jednocześnie bezpieczeństwo i ich lojalność. Pedro jednak nie ma szczęśliwego życia – jedyna kobieta, którą pokochał, Susana San Juan, nie odwzajemnia jego miłości i wciąż wzdycha do swojego zmarłego męża. W dniu jej śmierci dzwonu biją tak długo, że ludność odczytuje to jako zaproszenie do zabawy, a obrażony Pedro przestaje opiekować się okolicą i wieś się wyludnia. Lokalny okrutnik ginie z rąk swojego nieślubnego syna.

Wielowątkowość utworu

Jak zwraca uwagę w swoim artykule „Miejsce Juana Rulfo” Jorge Rufinelli, powieść nie jest tylko historią poszukiwania ojca przez syna, ale również romansem (nieszczęśliwa miłość Pedro Paramo i Susany San Juan), powieścią o duchach, „portretem rodzinnym połączonym z historią zemsty; jest zminiaturyzowanym freskiem okresu Rewolucji Meksykańskiej; jest bajką o władzy rozbijającej się o przeznaczenie” (Literatura na świecie, s. 121)[3]. Dopiero dzięki tym tekstom krytycznym udało mi się nieco lepiej zrozumieć mikropowieść Juana Rulfo.

Nadal jedna z najtrudniejszych książek hiszpańskojęzycznych

Pytanie, czy to coś zmienia? Mimo świadomości ważności miejsca tej pozycji w historii literatury hiszpańskojęzycznej i początków realizmu magicznego powieść mnie nie przekonuje, czyli po prostu mi się nie podoba. Bohaterowie są w pewien sposób rozmyci poprzez mnogość spotkań z bohaterami drugiego planu, ciężko wyznaczyć granicę pomiędzy światami i kolejność wydarzeń. Przeszłość i teraźniejszość wciąż się przeplata, więc trudno połapać się w chronologii. Jednocześnie kontekst kulturowy i historyczny stanowią naprawdę wysoki próg wejścia, a bez nich książka jest niezrozumiała, dziwna, trudna. Wychodzi więc na to, że albo dalej jej nie rozumiem i nie łapię wszystkich kontekstów (bardzo prawdopodobne), albo utwór Juana Rulfo trochę się już zestarzał i przestał być czytelny.

Moja ocena: 5/10.

Juan Rulfo, Pedro Páramo
Wydawnictwo Znak, Kraków 2010
Tłumaczenie: Kalina Wojciechowska
Liczba stron: 144
ISBN: 978-83-240-1276-3

*******************************************************************************

One of the most difficult books in Spanish

On the back cover of the beautiful 50 by 50 edition of Znak Publishing House, you can read that Gabriel García Márquez read Juan Rulfo’s Pedro Páramo micronovel twice. It's like me, although the result was awe for Márquez and a complete lack of understanding for me. By some miracle, I had the May 1988 issue of „Literatura na świecie” („World Literature” is a periodical issued from 1971 in Poland on literary trends and important writers) at home, which was devoted, among other things, to the work of the Mexican writer, and only after reading it did I understand anything from it.

Mysterious Writer

Juan Rulfo (1917-1986) is considered one of the most important writers of the Spanish-speaking world, although he did not leave a rich literary legacy, only the collection of short stories The Plain in Flames (1953) and the novel in question (1955). Deluded by its small size, I read it "haphazardly", just before falling asleep, inattentively, so after closing the book over the weekend, I found that, unfortunately, I didn't get much out of it. So I turned to critical studies to give the novel (and myself) another chance. It's a little better, but I still miss a lot of contexts and iterpretative threads.

Confusing plot

Initially, Pedro Páramo sounds innocent - the protagonist Juan Preciado promises to his dying mother that he will find the father who abandoned him, so that he "pays dearly for this oblivion" (p. 5). So the son goes on his way to the land of his mother's childhood, the village of Comala, in the memories of the mother a land flowing with milk and honey. However, the town is nothing like the place from Dolorita's memories: it is deserted, filled with deafening silence, the buildings lean towards the ground and women dressed in black only occasionally pass by. However, Juan meets his mother's old acquaintances, her friend Eduviges Dyada and others, and begins to wander around the town, which ends in his death. It turns out, however, that most of the inhabitants of Comala have been dead for a long time, and yet they can meet and communicate with each other, they do not go into oblivion.

Death in the culture of Mexico

For the Polish reader, this is the first difficulty, and here I am grateful to Iwona Brzozowska for her article „Non-Literary Commentary in Juan Rulfo's Works”, published in World Literature. The researcher notes a different cultural understanding of death in Mexico, which can be summarized in 4 points:

a) The belief that bodies remain alive even after death, although separated from the soul;
b) The belief that there are souls who do not find rest ("penitent souls" - "animas en pena");
c) The belief that sins are wandering entities;
d) The belief that life and death prolong each other. p. 137[4]

Death is differently rooted in the culture of Mexico and does not mean, as in Christianity, reaching the end and waiting for the final judgment, it is a natural stage, a continuation of life, but not its definitive end. The author quotes Octavio Paz: "Our indifference to death is a derivative of our (Mexican) indifference to life" (p. 134)[5], as well as a certain fatalism and the belief that one's destiny cannot be changed. Hence the interpenetration of worlds in the novel and the difficulty in determining which of the encountered characters is alive and which has long been dead. The first part of the novel, concerning the search for the father by the son, ends with the death of Juan, who was killed by the whispers of the dead. The second part, although not marked in any formal way, is devoted to Pedro Páramo, but again, without outlining the history of Mexico, it will be difficult to fully understand this part. In the years 1910-1920, the Mexican revolution took place, i.e. a series of social and political changes, as well as - theoretically - economic ones. The struggling peasants were finally to receive land, until then in the hands of the richest families. And so it happened, although the lands that fell to them were mostly barren and worth nothing. Various fractions are roaming the country, including the cristeros, i.e. followers of Christ, whose uprising lasted in the years 1926-1929. This party demanded the withdrawal of the anti-clerical laws of 1917, which stripped the church of much of its power and land and established Mexico as a secular state. It is against this backdrop that the landowner and cunning local authority Pedro Páramo rises. Famous for atrocities, murders or rapes, the man is clever in planning, equipping his peasants with weapons and means to fight, while ensuring his safety and their loyalty. Pedro, however, does not have a happy life - the only woman he has ever loved, Susana San Juan, does not reciprocate his feelings and still sighs for her late husband. On the day of her death, the bells ring for so long that the people read it as an invitation to a long lasting party, and the offended Pedro ceases to care for the area and the village is depopulated. A local cruel man dies at the hands of his illegitimate son.

Numerous threads in Rulfo’s novel

As Jorge Rufinelli points out in his article „The Place of Juan Rulfo”, the novel is not only a story of a son's search for a father, but also a romance (the unhappy love of Pedro Paramo and Susana San Juan), a ghost novel, "a family portrait combined with a story of revenge; a miniaturized fresco of the period of the Mexican Revolution; a fairy tale about power crashing into destiny” (Literatura na Świecie, p. 121)[6] . It was only thanks to these critical texts that I was able to understand Juan Rulfo's micronovel a little better.

Still one of the most difficult Spanish-language books

The question is, does that change anything? Despite the awareness of the importance of this position in the history of Spanish-language literature and the beginnings of magical realism, the novel does not convince me, in other words I simply do not like it. The main characters are somehow blurred by the multitude of encounters with the heroes of the second plan, it's hard to draw the line between the worlds and the sequence of events. The past and the present are constantly intertwined, so it's hard to follow the chronology. At the same time, the cultural and historical context is a really high entry threshold, and without them the book is incomprehensible, strange, difficult. So it turns out that either I still don't understand it and I don't catch all the contexts (very likely), or Juan Rulfo's work has aged a bit and is no longer accessible.

 

My rating: 5/10.

 

Author: Juan Rulfo
Title: Pedro Páramo
Publishing House: Znak, Krakow 2010
Translation: Kalina Wojciechowska
Number of pages: 144
ISBN: 978-83-240-1276-3

---

[1] Brzozowska, Iwona, Komentarz pozaliteracki w utworach Juana Rulfo, „Literatura na świecie” 1988, nr 5 – 202, s. 137.

[2] Tamże, s. 134.

[3] Jorge Rufinelli, Miejsce Juana Rulfo, Tamże, s. 108.

[4] Brzozowska, Iwona. „Non-Literary Commentary in Juan Rulfo's Works.” World Literature, vol 5 (202), 1988, nr 5 – 202, p. 137.

[5] Ibidem, p. 134.

[6] Rufinelli, Jorge. „The Place of Juan Rulfo.” World Literature, vol 5 (202), 1988, nr 5 – 202, p. 121.