Krzysztof Środa, Rzeczy zdarzające się w podróży

Ocalanie od zapomnienia

Niewielkich rozmiarów książeczka przyciągnęła mój wzrok w bibliotece na półce nowości. Tytuł zwrócił moją uwagę, bo sama trochę poróżuję i różne rzeczy mi się przydarzają. Zresztą tych dwanaście krótkich esejów to w zasadzie lektura na jeden spokojny wieczór (a dokładniej wigilijny wieczór i świąteczny poranek u mnie). Pozycja utwierdziła mnie w przekonaniu, że nie ma przypadków.

Sylwetka Autora

Krzysztof Środa to urodzony w 1959 roku polski tłumacz, pisarz i historyk filozofii. Ten zbiorek to ósma pozycja autora, po wyróżnionej w 2007 roku Nagrodą Literacką Gdynia książce Projekt handlu kabardyńskimi końmi (Świat Książki, 2006), nominowanej do tej nagrody w 2013 roku książce Podróże do Armenii i innych krajów z uwzględnieniem najbardziej interesujących obserwacji przyrodniczych (Czarne, 2012) i finalistki Nagrody Nike z 2017 roku Las nie uprzedza (Czarne, 2017). Dwa z esejów w recenzowanym tomiku ukazały się wcześniej, a część książki to zapiski i notatki Autora z podróży – między innymi do Armenii, do której wybieram się na krótko w przyszłym roku. To moje pierwsze zetknięcie z prozą Środy, choć zapewne nie ostatnie.

Porządek zdarzeń dogania porządek pisania

Dla mnie tematem przewodnim w tej książce jest próba ocalenia od zapomnienia – zarówno przypadkowo spotkanych na drodze ludzi, jak i zdarzeń, ulotnych wrażeń i chwil. Środa stara się zapisywać jak najwięcej odczuć z podróży, miejsc, które go zastanowiły, swoich zaskoczeń i przemyśleń. W ten sposób utrwala na kartach swojej prozy Tanasa Spassé z Ochrydy, robotnika Edka, który remontował mu dom na Mazurach, swoich sąsiadów z niedalekiej wsi - małżeństwo Andrzeja i Celiny z sarenką Marusią, poznanym w pociągu oficerze Specnazu Albercie, który stracił wzrok na wojnie w Czeczenii, miejscowość Ston w Chorwacji, koziułkę warzywną, owada, którego obserwował podczas picia kawy „w barze przy autostradzie do Zagrzebia” (s. 75), zabobonną staruszkę autostopowiczkę w Rumunii, anonimowe przepłacanie za kawę w polskim Starbucksie, a wreszcie – Archiwum Ringelbluma, czyli projekt Oneg Szabat, który dokumentował życie w warszawskim getcie i okrucieństwa popełniane przez Niemców. 2/3 archiwum przetrwało wojenną zawieruchę i jest obecnie przechowywane w Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN w Warszawie. Środa zwraca uwagę na niemożność zapoznania się ze wszystkimi dokumentami z Archiwum ze względu na ich ilość, ale również na początkowo męczącą powtarzalność. Autor z czasem zaczyna rozumieć, że „każdy szczegół był ważny” (s. 111), bo mógł pomóc ustalić czyjeś wojenne losy, sposób, w jaki zginął ktoś bliski. Ten tekst odstaje ze swoim ciężarem gatunkowym od reszty tomu i jest zdecydowanie najlepszy.

Fragmentaryczność prozy

Mam trochę takie wrażenie, że ta książka powstała trochę na siłę, z czego zresztą Autor tłumaczy się we wstępie. Tu był jeden opublikowany tekst (pierwszy w tomiku „Bang Bang”), tam drugi (zamykający książkę esej „Archiwum”), po drodze jakieś zanotowane fragmenty, które nawet teraz z „Ctrl+C, Ctrl+V” robią dalej fragmentaryczne wrażenie. Niemniej jednak nie żałuję, że sięgnęłam po tę pozycję – stanowi dla mnie kierunek przed wyprawą do Armenii, oraz przyniosła mi dużo ważnej wiedzy dotyczącej projektu Oneg Szabat, o którym pojęcie miałam mierne. Pozostawiła mnie również z refleksją, że warto swoje spostrzeżenia i obserwacje ocalać od zapomnienia, ale potem również do nich wracać i samemu dać się zaskoczyć własnym obiorem danej sytuacji, czy spostrzeżeniem, zapisaną chwilą.

Moja ocena: 6/10

Krzysztof Środa, Rzeczy zdarzające się w podróży
Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2025
Liczba stron: 128
ISBN: 978-83-8396-165-1

*******************************************************************************

Saving from Oblivion

This small book caught my eye on the new releases shelf in the library. The title caught my attention because I travel a bit myself, and things happen to me. Besides, these twelve short essays are basically a reading for one quiet evening (or, more precisely, Christmas Eve and Christmas morning in my case). This book confirmed my belief that there are no coincidences.

Author's Profile

Krzysztof Środa is a Polish translator, writer, and historian of philosophy, born in 1959. This collection is the author's eighth publication, following the 2007 Gdynia Literary Award-winning book Project of the Kabardian Horse Trade (Świat Książki, 2006), the 2013 award-nominated book Travels to Armenia and Other Countries with the Most Interesting Natural Observations (Czarne, 2012), and the 2017 Nike Award finalist The Forest Doesn't Preempt (Czarne, 2017). Two of the essays in the reviewed volume have been published previously, and part of the book consists of the author's notes from his travels – including one to Armenia, which I'm planning a short trip to next year. This is my first encounter with Środa's prose, though it likely won't be my last.

The Order of Events Catches Up with the Order of Writing

For me, the central theme of this book is the attempt to save from oblivion – both people encountered along the way, as well as events, fleeting impressions, and moments. Środa tries to record as many of his travel experiences as possible, places that struck him, his surprises, and reflections. In this way, he captures in his prose Tanas Spassé from Ohrid, Edek, a worker who renovated his house in Masuria, his neighbors from a nearby village—the married couple Andrzej and Celina with their fawn Marusia, Albert, a Spetsnaz officer he met on a train who lost his sight in the Chechen war, the town of Ston in Croatia, a marsh crane fly, an insect he observed while drinking coffee "in a bar on the highway to Zagreb" (p. 75), a superstitious old woman hitchhiking in Romania, anonymous overcharging for coffee at a Polish Starbucks, and finally—the Ringelblum Archive, a project of Oneg Shabbat that documented life in the Warsaw Ghetto and the atrocities committed there by the Germans. Two-thirds of the archive survived the war and is currently stored at the POLIN Museum of the History of Polish Jews in Warsaw. Środa notes the impossibility of familiarizing oneself with all the documents in the Archive due to their sheer number, but also to their initially tiresome repetitiveness. Over time, the author begins to understand that "every detail was important" (p. 111), as it could help determine someone's wartime fate, the manner of a loved one's death. This text stands out in terms of its weight from the rest of the volume and is by far the best.

Fragmented Prose

I have the impression that this book was somewhat forced, a fact the author explains in the introduction. Here, there was one published text (the first in the volume "Bang Bang"), there another (the concluding essay "Archive"), and along the way, some annotated fragments that, even now with "Ctrl+C, Ctrl+V," still leave a fragmented impression. Nevertheless, I don't regret picking up this book – it provides me with a guide before my trip to Armenia, and it provided me with a wealth of important knowledge about the Oneg Shabbat project, which I had little understanding of. It also left me reflecting on the importance of saving one's observations from oblivion, but also of revisiting them later and allowing oneself to be surprised by one's own perception of a given situation, or observation, or recorded moment. 

My rating: 6/10.

Author: Krzysztof Środa
Title: Things Happening on the Way (title not translated to English as of Dec’25)
Publishing House: Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2025
Number of pages: 128
ISBN: 978-83-8396-165-1