Aksel Sandemose, Uciekinier przecina swój ślad (En flyktning krysser sitt spor)

Myślisz, że nic o tobie nie wiem?

Rok 2023 zaczął się czytelniczo bardzo wymagająco. Od kilku miesięcy stała u mnie na półce powieść Uciekinier przecina swój ślad norweskiego pisarza duńskiego pochodzenia, Aksela Sandemose. Sięgnęłam więc po dość spore tomiszcze, i zaczęłam przeżywać zaskoczenie za zaskoczeniem. Chociaż książka wyszła w 2019 roku w wydawnictwie Czarne, powstała w latach 30-stych XX wieku, a w oryginale została opublikowana w 1933 roku. Sam pisarz urodził się w 1899 roku, a zmarł w 1965 roku. Spodziewałam się klasycznego kryminału, również po drugim akapicie książki, który głosi: „Zabiłem kiedyś człowieka. Nazywał się John Wakefield, a ja uśmierciłem go pewnej nocy siedemnaście lat temu w Misery Harbor” (s. 5). Jednak powieść nie ma nic wspólnego z kryminałem, a jest raczej zbeletryzowaną rozprawą filozoficzną o opresyjnym wpływie społeczeństwa na jednostkę i tzw. prawie Jante.

Terror prawa Jante (Janteloven)

Jante to fikcyjne miasteczko w Danii, w którym wychowywał się główny bohater powieści, Espen Arnakke. W rozległej powieści narrator opisuje różne opresyjne techniki, które mieszkańcy tej małej społeczności stosują, by zgnębić jednostkę i jej dążenie do wyrażenia swojego indywidualizmu. Pełne „dziesięć przykazań Jante” brzmi:

1. Nie sądź, że jesteś kimś.
2. Nie sądź, że nam dorównujesz.
3. Nie sądź, że jesteś mądrzejszy od nas.
4. Nie wyobrażaj sobie, że jesteś lepszy od nas.
5. Nie sądź, że wiesz więcej niż my.
6. Nie sądź, że jesteś kimś więcej niż my.
7. Nie sądź, że się do czegoś nadajesz.
8. Nie wolno ci się z nas śmiać.
9. Nie sądź, że komuś na tobie zależy.

10. Nie sądź, że możesz nas czegoś nauczyć. (s. 85)

Dekalog uzupełnia jedenaste przykazanie, które brzmi: „Nie sądź, że jest coś, czego o tobie nie wiemy.” W małej społeczności każdy wie o każdym wszystko, i może używać tej wiedzy przeciwko innym osobom w społeczności.

Prawo Jante jest jednym z najbardziej pesymistycznych zestawów zasad, jakie kiedykolwiek widziałam. Nie zakłada istnienia dobra w człowieku, jedynie mrok i chęć utrzymania się na powierzchni za wszelką cenę:

Usiłowałem umożliwić ci wejrzenie w janteizm. Ten, kto żyje pod prawem Jante, jest w swej istocie mordercą, zamordował wszystkich, rodziców, braci, siostry i wielu innych, ponieważ krwawi nienawiścią. To, że w moim przypadku zdarzyło się to w rzeczywistości, nie czyni żadnej istotnej różnicy, doprowadziło jedynie do zrozumienia mnie samego i wszystkich innych. (s. 257)

Morderca stawia się na równi z innymi, gdyż on wykonał to, o czym inni w sekrecie marzą. Kara dla winowajcy jest jednocześnie połączona z ulgą, że innym grzesznikom się upiekło:

Bo kiedy człowiek upada, inni się radują, był on bowiem jedyną świnią na świecie, a wreszcie nadszedł dzień uboju. (s. 153)

Narrator puszcza z dymem wszelkie teorie o dobru w człowieku, o moralności, dychotomicznej walce dobra ze złem:

Moralność nie ma żadnego związku z Bogiem, ma natomiast związek ze strachem i duchową obstrukcją. (s. 189)

Takich obserwacji czy stwierdzeń jest w powieści Sandemose znacznie więcej i naprawdę ciężko się z częścią z nich zgodzić.

Przemiana

Jednak w połowie książki zaczynają przeważać inne tony – zrozumienia dla swojej zbrodni i poczucia winy. Niczym Raskolnikow Espen Arnakke zaczyna zauważać, że nie jest nadczłowiekiem, „który ma decydować o życiu i śmierci innych, a ja sobie takiej roli nie życzę” (s. 281). Przemiana zachodzi powoli, lecz pod koniec narrator mówi:

Właśnie dlatego zabójstwo jest najbardziej haniebne ze wszystkich uczynków. Życie powinniśmy umieć darować nawet naszym wrogom. W zabójstwie i w pragnieniu zabójstwa obnażamy jedynie własną słabość. (s. 457)

Trudna treść w trudnej formie

Dawno nie czytałam tak pesymistycznej w swym wydźwięku, a jednocześnie tak trudnej w swej formie książki. Na powieść składa się kilkadziesiąt krótkich rozdziałów, od połowy strony po kilka stron, niepoukładanych chronologicznie, poruszających najróżniejsze wątki. Narrator opowiada zarówno o swoim wczesnym dzieciństwie, sytuacji rodzinnej, niemal niewolniczej pracy ojca w fabryce, problemach z akceptacją przez grupę, dojrzewaniu (które było jedną wielką traumą), stosunkach z kobietami. Samo morderstwo nie zostało jasno przedstawione, wiadomo jedynie, że John Wakefield znęcał się nad słabszym od siebie fizycznie chłopakiem, każąc mu marznąć na dwudziestostopniowym mrozie czy podrywając kobietę, która mu się podobała (i zdobywając ją). Zabijając Wakefielda Arnakke zemścił się na opresyjnym systemie społecznym, ale nie daje mu spokoju, czy to było właściwe zachowanie.

Uciekinier przecina swój ślad to bardzo trudna książka. Powiedziałabym, że stanowi połączenie Zbrodni i kary Dostojewskiego, surowości stylu Starego Testamentu, ma w sobie coś z tonu Alberta Camusa, w swym ekshibicjonizmie nawiązuje do niej Karl Ove Knausgård. Z punktu widzenia historii literatury to niewątpliwie ważna pozycja, która zachwyca świeżością stylu (który być może da się wyjaśnić współczesnym tłumaczeniem Iwony Zimnickiej z 2019 roku) i totalnością przedstawionej wizji. Dla mnie lektura była trudna i sądzę, że bardzo dużo z tej książki nie zrozumiałam.

Moja ocena: 6/10.

 

Aksel Sandemose, Uciekinier przecina swój ślad
Wydawnictwo Czarne
Wołowiec 2019
Tłumaczenie: Iwona Zimnicka
Liczba stron: 764
ISBN: 978-83-8049-888-4

*************************************************************************

You think I don't know anything about you?

The year 2023 started with a very demanding reading. For several months, the novel A Fugitive Crosses His Tracks by the Norwegian writer of Danish descent, Aksel Sandemose, has been on my shelf. So I reached for the quite large volume, and began to experience surprise after surprise. Although the book was published in 2019 by the Czarne Publishing House, it was written in the 1930s and was originally published in 1933. The writer himself was born in 1899 and died in 1965. I was expecting a classic detective story, also after the second paragraph of the book, which reads: "Once I killed a man. His name was John Wakefield and I murdered him one night seventeen years ago in Misery Harbor” (p. 5). However, the novel has nothing to do with a detective story, and is rather a fictionalized philosophical treatise on the oppressive influence of society on the individual and the so-called Law of Jante.

The terror of the Law of Jante (Janteloven)

Jante is a fictional town in Denmark where the main character of the novel, Espen Arnakke, grew up. In the vast novel, the narrator describes the various oppressive techniques that the inhabitants of this small community use to subdue the individual and his quest to express his individualism. The full "Ten Commandments of Jante" reads:

1. You're not to think you are anything special.
2. You're not to think you are as good as we are.
3. You're not to think you are smarter than we are.
4. You're not to imagine yourself better than we are.
5. You're not to think you know more than we do.
6. You're not to think you are more important than we are.
7. You're not to think you are good at anything.
8. You're not to laugh at us.
9. You're not to think anyone cares about you.
10. You're not to think you can teach us anything. (p.85)

The Decalogue completes the eleventh commandment, which says: "Think not that there is anything we do not know about you." In a small community, everyone knows everything about everyone, and can use that knowledge against others in the community.

The Law of Jante is one of the most pessimistic sets of rules I've ever seen. It does not assume the existence of good in man, only darkness and the desire to stay afloat at all costs:

I have tried to give you an insight into Jantheism. The one who lives under the law of Jante is a murderer in essence, he has murdered everyone, parents, brothers, sisters and many others, because he bleeds hatred. That it actually happened in my case doesn't make any real difference, it just led to an understanding of myself and everyone else. (p. 257)

The murderer puts himself on an equal footing with others because he has done what others secretly dream of doing. Punishment for the culprit is simultaneously coupled with relief that other sinners got away:

For when a man falls, others rejoice, for he was the only pig in the world, and the day of slaughter has come at last. (p. 153)

The narrator sets fire to all theories about the good in man, about morality, the dichotomous struggle between good and evil:

Morality has nothing to do with God, but it has to do with fear and spiritual obstruction. (p. 189)

There are many more such observations or statements in Sandemose's novel and it is really hard to agree with some of them.

Transformation

However, in the middle of the book, other tones start to prevail - understanding for one's crime and guilt. Like Raskolnikov, Espen Arnakke begins to notice that he is not a superhuman "who is supposed to decide about the life and death of others, and I do not want such a role" (p. 281). The transformation takes place slowly, but towards the end the narrator says:

That is why murder is the most heinous of all deeds. We should be able to spare life even to our enemies. In murder and in the desire to kill, we only expose our own weakness. (p. 457)

Difficult content in a difficult form

It's been a long time since I read a book so pessimistic in its overtones, and at the same time so difficult in its form. The novel consists of several dozen short chapters, from half a page to several pages, not arranged chronologically, touching on various topics. The narrator talks about his early childhood, his family situation, his father's almost slave work in the factory, problems with acceptance by the group, adolescence (which was one big trauma), and relations with women. The murder itself is not clearly presented, it is only known that John Wakefield abused a physically weaker boy, making him freeze in the 20-degree frost or picking up a woman he liked (and winning her favours). By killing Wakefield, Arnakke took revenge on an oppressive social system, but the act leaves him wondering if it was the right thing to do.

A Fugitive Crosses His Tracks is a very difficult book. I would say that it is a combination of Dostoyevsky's Crime and Punishment, the severity of the Old Testament style, it has something of the tone of Albert Camus, perhaps Karl Ove Knausgård refers to it in its exhibitionism. From the point of view of the history of literature, it is undoubtedly an important position that delights with the freshness of the style (which may be explained by the contemporary translation of Iwona Zimnicka from 2019) and the totality of the presented vision. It was difficult for me to read and I think there are vast passages I didn’t understand in this book.

My rating: 6/10.

 

Author: Aksel Sandemose
Title: A Fugitive Crosses His Tracks
Publishing House: wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2019
Translation: Iwona Zimnicka
Number of pages: 764
ISBN: 978-83-8049-888-4