Swietłana Aleksijewicz, Czarnobylska modlitwa. Kronika przyszłości (Чернобыльская молитва)

To nie pierwsza przeczytana przeze mnie książka białoruskiej Noblistki Swietłany Aleksijewicz. Wcześniej były Ołowiane żołnierzyki (o wojnie w Afganistanie) i Czasy Secondhandu (o życiu w Rosji po rozpadzie Związku Radzieckiego). Tamte książki były jednak w pewnej mierze... przypadkowe. Czarnobylska modlitwa natomiast była wyczekana, i może przeczekana. Na fali serialu HBO Czarnobyl zaczęłam namiętnie czytać o katastrofie reaktora na Białorusi. Sięgałam po tą książkę z ogromnymi oczekiwaniami, i chyba trochę się zawiodłam. Ale po kolei.

Katastrofa, która wstrząsnęła Europą

26 kwietnia 1986 roku wybuchł reaktor atomowy w czwartym bloku elektrowni atomowej w Czarnobylu, powodując potworne skażenie terenu i ewakuację mieszkańców. Początkowo mówiono ludziom, że będzie to ewakuacja czasowa, ale ludziom nie dane było wrócić do porzuconego dobytku. To właśnie z osobami bezpośrednio dotkniętymi przez katastrofę rozmawia Aleksijewicz w 20 lat po wydarzeniu. Zarówno z Ukraińcami, jak i z Białorusinami. Mimo, że katastrofa miała miejsce na Ukrainie, większość radioaktywnej chmury przemieściła się w stronę Białorusi, powodując 70% skażenia terenu tego kraju. Jak gorzko zauważa pisarka, wtedy to właśnie Białoruś wkroczyła na scenę europejską.

Książka zaczyna się od rozmowy z Ludmiłą Ignatienko, wdową po strażaku Wasiliju, który zmarł na chorobę popromienną 18 dni po napromieniowaniu, a 14 dni po przewiezieniu do szpitala w Moskwie. Opowieść wdowy łapie za serce, i jak widać - nie tylko mnie. Twórcy miniserialu HBO Czarnobyl korzystali z książki Aleksijewicz przy tworzeniu scenariusza, a wspomnienia Ignatienko w dużej mierze tworzą dramatyczną siłę tego serialu i są jedną z osi wydarzeń.

Aleksijewicz stara się pokazać awarię reaktora i jej następstwa właśnie poprzez relacje zwykłych osób, dotkniętych tą tragedią. Pisze: „[...] ja zajmuję się tym, co nazwałabym historią pomijaną, znikającymi bez śladu śladami naszego przebywania na ziemi i w czasie. Piszę i kolekcjonuję codzienność – uczuć, myśli, słów” (s.31). Wybitna dziennikarka kilkakrotnie była w strefie, opisywała zastany tam świat, zaskoczenie niebezpieczeństwem, krórego nie widać i na które nikt nie był gotowy. Zdradę człowieka wobec otaczającego go środowiska, samolubną ucieczkę, zrównanie z ziemią gospodarstw i wsi, zabijanie zwierząt. Ale jej myślą przewodnią jest:

Los to życie jednego człowieka, historia to życie nas wszystkich. Chcę opowiedzieć historię w taki sposób, żeby nie stracic z oczy losu pojedynczego człowieka. Los bowiem sięga dalej niz jakakolwiek idea. (s. 41)

W rozdziale Ziemia umarłych daje głos tym, którzy zostali wbrew zakazowi, albo wrócili do strefy po kilku latach. Również żołnierzom, którzy zostali wysłani do strefy, by wysiedlać ludzi, orać ziemię, pilnować porządku. Mieszkańcy nie rozumieli niewidocznego zagrożenia.

W rozdziale Korona stworzenia opisuje próby radzenia sobie ze stratą najbliższych, z narodzinami i śmiercią kalekich dzieci. Opisuje ludzi, którzy gdzie indziej czuli się naznaczeni piętnem swojej tragedii i odepchnięci od obawiającego się ich społeczeństwa, którzy wrócili na swoją ziemię, której ufali, na której się wychowali. „Matka była zadowolona. ‘Zrobiłam dwadzieścia słoików’. Zaufanie do ziemi... Do wiecznego chłopskiego doświadczenia... Nawet śmierć syna nie zburzyła im świata, do którego przywykli...” (s. 136).

Opisuje poświęcenie ludzi, którzy działali przy reaktorze i w strefie. Przewija się wspólny motyw – przekonanie, że istnieje coś większego od ich życia. Kultuta ofiarności, ofiary, jak nazywa to Siergiej Wasiliewicz Sobolej, zastępca prezesa zarządu stowarzyszenia Tarcza dla Czrnobyla. Inni mówią, że człowiek radziecki nie myśli w kategoriach „ja”, tylko w kategoriach „my”.

Zbyt wiele tragedii tępi ostrze dramatu

Przeczytałam tą książkę już parę miesięcy temu, ale odłożyłam notatki i recenzję na później, bo książka mi się nie podobała. Sądziłam, że może trochę mi się uleży i zmienię o niej zdanie – ale nie. Czułam narastającą irytację i jednocześnie znudzenie – historie są do siebie podobne, jakby wszyscy, z którymi rozmawiała Aleksijewicz, mówili jednym, tym samym głosem. Nawet opowieści dzieci są rzewne. Jakbym czytała jedną, powtarzaną wielokrotnie opowieść o nadludzkim cierpieniu. Może na tym polega trudność takiej prozy? Jak oddać emocje, które nie chcą dać się uwięzić w słowa? Które są większe i straszniejsze niż dostępny język? Uważam, że tutaj się to nie udało. Choć książka jest poruszająca, a opowadane historie mają czytelnikiem wstrząsać, to nagromadzenie nieszczęścia powoduje, że głosy wzajemnie się tłumią i gasną. Natomiast scenarzyści serialu wyciągnęli z tej prozy co najlepsze i przekuli to w skuteczniejsze medium. Czarnobyl HBO jest naprawdę znakomity.

 

Moja ocena: 5/10.

 

Swietłana Aleksijewicz, Czarnobylska modlitwa. Kronika przyszłości

Wydawnictwo Czarne

Wołowiec 2018

Tłumaczenie: Jerzy Czech

Liczba stron: 288

ISBN: 978-83-8049-685-9

This is not the first book by the Belarusian Nobel laureate Svetlana Alexievich that I have read. Earlier, there were Boys in Zinc (about the war in Afghanistan) and Second-hand Time (about life in Russia after the collapse of the Soviet Union). Those books, however, were to some extent… random. Chernobyl Prayer, on the other hand, was awaited, and perhaps waited out. On the wave of the HBO series Chernobyl, I started reading passionately about the reactor disaster in Belarus. I reached for this book with huge expectations, and I think I was a bit disappointed. But let’s have a look on the book bit by bit.

A catastrophe that shook the entire Europe

On April 26, 1986, a nuclear reactor exploded in the fourth block of the Chernobyl nuclear power plant, causing terrible contamination of the area and the evacuation of residents. Initially, people were told that it would be a temporary evacuation, but the residents were not allowed to return to their abandoned property. It is with the people directly affected by the catastrophe that Alexievich talks 20 years after the nuclear catastrophe, both Ukrainians and Belarusians. Although the disaster took place in Ukraine, most of the radioactive cloud moved towards Belarus, causing 70% of the contamination of the country.

The book begins with a conversation with Lyudmila Ignatenko, the widow of Vasily, the fireman, who died of radiation sickness 18 days after irradiation and 14 days after being transferred to a hospital in Moscow. The widow's story grabs my heart, and not only me. The makers of the HBO miniseries Chernobyl used the book by Alexievich to write the script, and the widow’s statement is one of the opening chapters.

Fate goes further than any idea

Alexievich tries to show this terrible event precisely through the accounts of ordinary people affected by this tragedy. She states: “[...] I deal with what I would call an ignored history, with traces of our presence on earth and in time disappearing without a trace. I write and collect everyday life - feelings, thoughts, words ”(p.). The journalist has visited the zone several times, describing the world she found there, the surprise of the danger that cannot be seen and for which no one was ready. Man's betrayal of the surrounding environment, selfish escape, razing farms and villages to the ground, killing animals. But its keynote is:

Fate is the life of one man, history is the life of all of us. I want to tell the story in such a way as not to lose sight of the fate of an individual. For fate goes further than any idea. (p. 41)

In the first chapter, Land of the Dead, she gives voice to those who stayed in violation of the ban or returned to the zone after a few years. Also to the soldiers who were sent to the zone to displace people, plow the land and keep order. The inhabitants did not understand the invisible threat, and oftern at the time of harvest, when people have seen the work of the entire year go to waste.

In the chapter The Crown of Creation she describes attempts to cope with the loss of loved ones, the birth and death of crippled children. The journalist describes people who, elsewhere, felt stigmatized by their tragedy and pushed away from the society that feared them, people who returned to their land, on which they were brought up. “The mother was pleased. 'I made twenty jars'. Trust in the land ... To the eternal peasant experience ... Even the death of their son did not destroy the world to which they were used to... ”(p. 136).

Alexievich also describes the dedication of the people who worked at the reactor and in the zone. There is a common theme - the belief that there is something greater than their life. The cult of sacrifice, as it is called by Sergei Vasilievich Sobolej, deputy chairman of the board of the Shield for Chrnobyl association. Others say that the Soviet man does not think in terms of "I" but in terms of "we."

Too much suffering stifles the dramatic effect

I’ve read this book a few months ago, but put my notes and review aside for later because I didn't like it and thought I was wrong. I decided that maybe I would settle for a while and change my mind about it - but no. I felt a growing irritation and boredom at the same time - the stories are similar, as if everyone Alexievich interviewed spoke in the same voice. Even the children's stories are similar and wistful. As if I was reading one, repeated story about inhuman suffering. Perhaps this is the difficulty of such prose? How to express emotions that don't want to be trapped in words? Which are bigger and scarier than the available language? I believe that it has not worked out here. Although the book is moving, and the stories told are intended to shock the reader, the accumulation of misfortune causes the stories to mutually suppress and fade away. On the other hand, the HBO screenwriters took the best out of this prose and transformed it into a more effective medium. Chernobyl by HBO is really great, easily the best TV-series I’ve seen this year.

 

My grade: 5/10.

 

Author: Svetlana Alexievich

Title: Chernobyl Prayer: A Chronicle of the Future

Publishing House: Wydawnictwo Czarne

Wołowiec 2018

Translation: Jerzy Czech

Number of pages: 288

ISBN: 978-83-8049-685-9

Miłada Jędrysik, Inny front

Konflikty wojenne pokazane z perspektywy cywilów oczami wrażliwej korespondentki wojennej

Miłada Jędrysik to dziennikarka, która wiele lat była związana z Gazetą Wyborczą. Jeszcze z dzieciństwa pamiętam jej artykuły z ogarniętych wojną Bałkanów, to jeden z pierwszych konfliktów, który śledziłam na bieżąco z emocjami dziecka. Dlatego teraz ucieszyłam się, kiedy zobaczyłam książkę Jędrysik Inny front. Swoją drogą to jedyna rzecz, którą kupiłam tego dnia w... lumpeksie. Książki są wszędzie, warto zwrócić na nie uwagę, perełki czekają.

Nieprzypadkowa kolejność

Inny front to krótkie reportaże z różnych miejsc ogarniętych konfliktem. Książka ma 4 części, a ich uszeregowanie odzwierciedla to, co dla autorki było najważniejsze. Kolejność nieprzypadkowa: część pierwsza to Ludzie. Kogo więc mamy na wojnie? Kobiety, żołnierzy, wariatów i korespondentów. Część druga to miejsca - prywatne Pompeje (korespondent dociera chwilę po fakcie i widzi kurz po wybuchu bomby, po zawaleniu się budynku, po ostrzale); pałace i front. W końcu część trzecia - Rzeczy - jedzenie, szaber i broń. Ostatnią częścią jest historia konfliktów opisywanych miejsc - Bośnia i Hercegowina, Chorwacja, Kosowo, Albania, Irak. Taka konstrukcja książki pokazuje, co pragnie nam przedstawić autorka - nie jest to wprowadzenie do historii, chronologiczne i uporządkowane, gładkie. Na pierwszym miejscu są historie ludzi, zapisane z dużą wrażliwością, poszatkowane, przypadkowe. To ludzie mają głos w książce Jędrysik, nawet jeśli ich głównym zmartwieniem jest, czy w ogarniętym konfliktem Kosowie ukochane żółte sandałki nadal są tam, gdzie schowała je jedna z bohaterek reportażu. Wojna pokazana jest od zaplecza, z perspektywy cywilów.

Warszawa, Polska, 2014

Cały zbiór czyta się gładko, jak dla mnie - bez większych emocji. Nie musiałam odkładać książki, żeby otrzeć łzy albo uspokoić wzburzone emocje. Miałam więc mieszane odczucia aż do ostatniej części - Warszawa, Polska, 2014. Tutaj Jędrysik pisze sama o sobie - dlaczego napisała tą książkę, w jaki nurt się wpisuje, jaką przyjęła optykę. Pada zdanie: "Ta książka powstała z wyrzutu sumienia. Bo ja się tam dobrze bawiłam. Gorzej: nigdzie się nie bawiłam tak dobrze, jak tam. W Kosowie, w Iraku,  Bośni" (s. 201). Adrenalina jako przywilej życia korespondenta wojennego, niebezpieczne pragnienie bycia w centrum wydarzeń. Ale wyrzut sumienia również z innego powodu - wysłuchania często traumatycznych opowieści ludzi doświadczonych przez konflikt i poczucie obowiązku przekazania ich dalej. "Przepraszam, że tak długo zwlekałam z ich opowiedzeniem" (s.205), pisze autorka. To właśnie zwrócenie uwagi na kobiety - korespondentki wojenne, ich skupienie na człowieku, emocjach, a nie na samej historii - jest największą siłą tej książki. Drugim mocnym punktem jest bogactwo cytowanej literatury - od Blaszanego bębenka Guntera Grassa (mistrzowsko naświetlony fragment o strachu żołnierzy podczas wojny), poprzez Lema, Wańkowicza aż po obficie cytowaną Swietłanę Aleksijewicz (Wojna nie ma w sobie nic z kobiety). To czytanie literatury poprzez trafnie dobrane cytaty nadaje reportażom Jędrysik dodatkowej głębi.

Do książki już raczej nie wrócę, ale nie żałuję, że miałam okazję ją przeczytać.

Moja ocena - 6.2/10.

Miłada Jędrysik, Inny front
Wydawnictwo WAB
Warszawa 2015
ISBN: 978-83-280-1524-1


_____________________________________________________________________

War conflicts shown from the perspective of civilians through the eyes of a sensitive war correspondent

Miłada Jędrysik is a journalist who has been associated with Gazeta Wyborcza for many years. Even from my childhood, I remember her articles from war-torn Balkans, one of the first conflicts that I kept following with child's emotions. That's why I was happy now that I saw the book by Jędrysik Another Frontline. By the way, this is the only thing I bought that day in  a ... second-hand shop. Books are everywhere, and let yourself be surprised by them.

Not in accidental order

Another Frontline is a collection of short reportages from various places torn by conflict. The book has four parts, and their ranking reflects what the most important for the author. The order is not an accident - the first part is People. So who participates in the war? Women, soldiers, madmen and correspondents. Part two is Places - private Pompeii (the correspondent arrives just after the incident and sees the dust after the bomb explosion, after the collapse of the building, after firing); Palaces and Fronts. Finally, part three - Things - The Food, The Looting and Weapons. The last part is the history of conflicts of the places described - Bosnia and Herzegovina, Croatia, Kosovo, Albania, Iraq. This construction of the book shows what the author wants us to show - it is not an introduction to history, chronological and orderly, smooth. The first place is taken by the stories of people, recorded with great sensitivity, shredded, accidental. It's people who have the voice in Jędrysik's book, even if their main concern is whether in the conflict-stricken Kosovo beloved yellow sandals are still where one of the reporters' heroines had hid them. The war is shown from behind, from the perspective of civilians.

Warsaw, Poland, 2014

The entire collection reads smoothly, as for me - without much emotion. I did not have to put the book down to wipe away tears or calm down the emotions. So I had mixed feelings up to the last part - Warsaw, Poland, 2014. Here Jędrysik writes about herself - why she has written this book, what kind of literary place it occupies, what is the optics taken. She says: "This book was created out of conscience because I was having a good time there. Worse: I have never had so much fun in my entire life ad I did there. In Kosovo, in Iraq, in Bosnia" (p. 201). The adrenaline is depicted as a privilege of a war correspondent's life, a dangerous desire to be at the center of events. But the remorse concerns also another factor - listening to the often traumatic stories of people experienced by conflict and a sense of duty to pass them on. "I am sorry that I delayed telling those stories for so long" (p. 205), she states. It is the attention to women - war correspondents, their focus on people, their emotions, and not on history itself - that is the greatest strength of this book. The second strong point is the richness of the quoted literature - from The Tin Drum by Gunter Grass (a masterly exposed fragment about the fear of soldiers during the war), through Lem, Wańkowicz, to the abundantly quoted Svetlana Alexievich (The Unwomanly Face of War). This reading of literature through aptly chosen quotes gives Jędrysik's writings an additional depth.

I will not go back to the book, but I do not regret that I had the opportunity to read it.


My rating - 6.2 / 10.


Author: Miłada Jędrysik
Title: Another Frontline
Publishing House: Wydawnictwo WAB
Warsaw 2015
ISBN: 978-83-280-1524-1